İKBÂL-i ÂŞTİYÂNÎ

(إقبال آشتياني)

(1896-1956)

İranlı tarihçi.

Erâk şehrine bağlı Âştiyân’da doğdu. Asıl adı Abbas’tır. Fakir bir ailenin çocuğu olan İkbal, ailesi 1909’da Tahran’a yerleştikten sonra şehrin zengin ailelerinden Necmâbâdîler’in yardımıyla öğrenim hayatına başladı. 1919’da Tahran Dârülfünunu’ndan mezun oldu ve aynı okulda kütüphane müdür yardımcısı ve Farsça hocası olarak çalışmaya başladı. Daha sonra Tahran’da Dârülmuallimîn-i Âlî’de Farsça, Medrese-i Siyâsî ve Medrese-i Nizâmî’de tarih ve coğrafya hocalığı yaptı. Bu yıllarda Melikü’ş-şuarâ Bahâr, Reşîd-i Yâsemî ve Saîd-i Nefîsî gibi âlim ve yazarlarla tanıştı. Bunların desteğiyle Dânişkede adlı bir dergi yayımladı. Bu dergide ve daha sonra Muhammed Alî-i Fürûgī, Ebü’l-Hasan-ı Fürûgī, Gulâm Hüseyin Rehnümâ ve Abdülazîm Karîb’le birlikte çıkardığı Fürûġ-i Terbiyet dergisinde yazdığı makalelerle tanınmaya başladı. 1924’te askerî bir heyette kâtip olarak görevlendirilip Paris’e tayin edildi. İran’ın tanınmış âlimlerinden Mirza Muhammed Han el-Kazvînî ile bu yıllarda tanıştı. Paris’te bulunduğu sırada Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne devam ederek buradan mezun oldu.

1929’da İran’a dönen İkbal, yeni kurulan Tahran Üniversitesi tarih profesörlüğüne ve İran Dil Akademisi’ne (Ferhengistân-i Îrân) aslî üye olarak tayin edildi. İran dili, tarihi ve edebiyatı üzerindeki çalışmalarını yönlendirmek üzere 1945’te Yâdigâr adıyla ilmî bir dergi yayımlamaya başladı. Ayrıca İran dili, edebiyatı, tarihi ve kültürüyle ilgili temel metinleri yayımlamak amacıyla Encümen-i Neşr-i Âsâr-ı Îrân adlı bir müessese kurdu. 1949’da İran kültür ateşesi olarak Ankara’ya gönderildi. Aynı görevle İtalya’da bulunduğu sırada vefat etti (10 Şubat 1956). Naaşı İran’a getirilip Tahran’da toprağa verildi.

Eserleri. a) Telif. Ķābûs-ı Vuşmgîr-i Ziyârî (Berlin 1342/1923); Şerĥ-i Ĥâl-i ǾAbdullāh b. MuķaffaǾ (Berlin 1306 hş./1927); Ħânedân-ı Nevbaħtî (Tahran 1311 hş./1932), Târîħ-i Mufaśśal-ı Îrân ez İstîlâ-yı Moġol tâ İǾlân-ı Meşrûŧiyyet I: ez Ĥamle-yi Cengiz tâ Teşkîl-i Devlet-i Timûrî (Tahran 1312 hş./1933); MüŧâlaǾât-ı der Bârâ-yı Baĥreyn ve Cezâyir ve Sevâĥîl-i Ħalîc-i Fars


(Tahran 1328 hş./1949); Vizârât der ǾAhd-i Selâŧîn-i Büzürg-i Selçûķī (nşr. M. Takī Dânişpejûh - Y. Duka‘, Tahran 1338 hş./1959).

b) Metin Neşri. İbnü’l-Mu‘tez, Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ (London 1929); Reşîdüddin Vâtvât, Ĥadâǿiķu’s-siĥr fî deķāǿiķi’ş-şiǾr (Tahran 1309 hş./1930); Ebü’l-Meâlî Muhammed el-Hüseynî, Beyânü’l-edyân (Tahran 1312 hş. /1933); İbn Şehrâşûb, MeǾâlimü’l-Ǿulemâǿ (Tahran 1313 hş./1934); Murtazâ b. Dâî er-Râzî, Tebśıratü’l-Ǿavâm fî maǾrifeti maķālâti’l-enâm (Tahran 1313 hş./1934); Hindûşah b. Sencer-i Nahcıvânî, Tecâribü’s-selef (Tahran 1313 hş./1934); Firdevsî, Şâhnâme (II-VI. ciltler, Tahran 1314 hş./1935); İbn İsfendiyâr, Târîħ-i Ŧaberistân (Tahran 1330 hş./1941); Ubeyd-i Zâkânî, Külliyât (Tahran 1321 hş./1942); Muînüddîn-i Şîrâzî, Seddü’l-izâr fî ĥaŧŧi’l-evzâr Ǿan züvvâri’l-mezâr (Tahran 1328 hş./1949).

c) Tercüme. Reginald Stuart Poole, The Coins of the Shahs of Persia (London 1887, Ŧabaķāt-ı Selâŧîn-i İslâm adıyla, Tahran 1312 hş./1933); Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî, es-Sîretü’l-felsefiyye (Sîret-i Felsefe-i Râzî adıyla, Tahran 1315 hş./1936); Jean Baptiste Feuvrier, Trois ans à la cour de Pers (Se Sâl der Derbâr-ı Îrân adıyla, Tahran 1326 hş./1947).

Muhammed Debîrşâhî, İkbâl-i Âştiyânî’nin Dânişkede, Nevbahâr, Fürûġ-ı Terbiyet, Uśul-i TaǾlîm, Ķava ve Îrânşehr gibi dergilerde yayımlanan makalelerini derleyerek MecmûǾa-i Maķālât-ı ǾAbbâs İķbâl-i Âştiyânî adıyla yayımlamıştır (Tahran 1350 hş./1971).

BİBLİYOGRAFYA:

Îrec Efşâr, Yâdbûd-i Heftümîn Sâl-i Vefât-i ǾAbbâs İķbâl Şerĥ-i Aĥvâl ve Fihrist-i Âŝâr, Tahran 1340 hş., s. 1-9; a.mlf., “Eqbāl-ı Āştīānī”, EIr., VIII, 518-520; MecmûǾa-i Maķālât-ı ǾAbbâs İķbâl-i Âştiyânî (nşr. Seyyid Muhammed Debîr-i Siyâkī), Tahran 1350/1971; Seyyid Muhammed Muhît Tabâtabâî, “MaŧbûǾât u İķbâl Âştîyânî”, Rehnümâ-yi Kitâb, sy. 19, Tahran 1355/1976, s. 10-20; Mahmûd Necmâbâdî, “Üstâdem ǾAbbâs İķbâl”, a.e., s. 602-608; DMF, I, 182-183.

Rıza Kurtuluş