İBNÜ’t-TIKTAKĀ
(ابن الطقطقاء)
Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn (Celâlüddîn) Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî (ö. 709/1309’dan sonra)
el-Faħrî adlı eseriyle tanınan Şiî tarihçisi.
Muhtemelen 660’ta (1262) Bağdat’ta doğdu. Hz. Ali’nin soyundandır. İbnü’t-Tıktakā lakabını niçin aldığı bilinmemektedir. Babası Tâceddin Ali b. Muhammed Tabâtabâ, Irak bölgesindeki Şiîler’in baş nakibi ve âmil idi. Alâeddin Atâ Melik Cüveynî ve kardeşi Şemseddin Cüveynî’nin tahrikleri sonucu öldürülünce (680/1281) İbnü’t-Tıktakā onun yerine nakib oldu. 697 (1298) yılında Merâga’ya giderek bir yıl orada kaldı. 701’de (1302) kış mevsiminde Tebriz’e gitmek üzere Bağdat’tan ayrıldıysa da kötü hava şartları yüzünden yolculuğuna devam edemeyip bir süre Musul’da bekledi. Musul’daki ikameti es-nasında İlhanlı Hükümdarı Gāzân Han’ın Musul valisi Fahreddin Îsâ ile tanıştı. el-Faħrî fî âdâbi’s-sulŧâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye’yi onun adına kaleme aldı. Nakib olarak Irak ve Azerbaycan bölgelerinde çok seyahat ettiği bilinen İbnü’t-Tıktakā’nın eserini yazdığı tarihten sonraki hayatı hakkında bilgi yoktur. Klasik kaynaklarda vefat tarihi belirtilmemişse de bazı çağdaş araştırmacılar onun muhtemelen 709’dan (1309) sonra öldüğünü kaydetmektedir.
İbnü’t-Tıktakā’nın, Fahreddin Îsâ’ya ithaf ettiği için Kitâbü’l-Faħrî veya kısaca el-Faħrî adını verdiği eseri iki bölümden meydana gelmektedir. “el-Faşl fi’l-umûri’s-sulŧâniyye ve’s-siyâseti’l-melekiyye” başlıklı birinci bölüm devlet adamları, valiler ve diğer idareciler için öğütler ve yol gösterici ilkeler içermekte olup özlü bir siyâsetnâme niteliğindedir. Müellif Kubâd, Enûşirvân, İskender, İran ve Hint hakîmleri ve diğer devlet adamlarının öğütlerini Kelîle ve Dimne, Câvîdânħıred ve bunun Arapça tercümesi olan Âdâbü’l-ǾArab ve’l-Fürs gibi kitaplardan nakletmiş, Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerden bu sözleri doğrulayan birçok delil göstermiştir. Birinci bölümdeki konuların dil, üslûp ve terimler bakımından İtalyan tarihçi ve siyaset nazariyecisi Makyavel’in 1513’te yazdığı İl Principe (hükümdar) kitabındaki bazı konulara çok benzediği, bu benzerliğin tesadüfî olamayacağı ve Makyavel’in el-Faħrî’den faydalandığı ileri sürülmüştür (Nâcî et-Tikrîtî, XIX/1 [1990], s. 66-69). Kitabın “el-Faşl fi’l-kelâm Ǿalâ devletin” başlıklı ikinci bölümü, Hz. Ebû Bekir’in halife seçilmesinden Hülâgû’nun 656 (1258) yılında Bağdat’ı istilâsına kadar olan dönemi kapsar. Bu bölümde ilk dört halife devriyle Emevîler, Abbâsîler, Büveyhîler, Selçuklular ve Fâtımîler hakkında geniş mâlumat yer almaktadır. Eserin Abbâsîler’le ilgili kısmının İslâm tarihi literatüründe ayrı bir yeri vardır. İbnü’t-Tıktakā’nın Moğollar’ın istilâ harekâtı ve Hülâgû’nun Bağdat’ı işgaliyle Abbâsî Devleti’nin o günkü durumu hakkında verdiği bilgiler son derece önemlidir. Özellikle Abbâsî Devleti’ni yıkılışa götüren sebepler üzerinde yaptığı değerlendirmeler ve tenkitler dikkat çekicidir. İbnü’t-Tıktakā’nın belli başlı kaynakları Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, İzzeddin İbnü’l-Esîr ve Ebû Bekir Muhammed es-Sûlî gibi tarihçilerin eserleridir. Halifelerden çok vezirlerden söz ettiği Abbâsî Devleti’yle ilgili kısım Mes‘ûdî’nin Kitâbü’l-Evsâŧ’ı ile Aħbârü’z-zamân’ı gibi kaybolmuş eserlerden bazı parçalar ihtiva etmektedir. Oldukça sade bir dille yazılan Kitâbü’l-Faħrî’de Abbâsîler’in siyasî, içtimaî ve kültürel yapısı ile başarılı vezirleri hakkında başka kaynaklarda bulunmayan bilgiler yer almaktadır. İbnü’t-Tıktakā’nın Bağdat ve diğer bazı şehirlerdeki binalar ve türbelere dair kaydettiği bilgiler de orijinaldir. Müellif eserini daha sonra yeniden kaleme alarak hâmisi Alâeddin Zengîşah b. Bedreddin Hasan ed-Dâmegānî’ye ithaf etmiş, bu ikinci versiyona Münyetü’l-fużalâǿ fî târîħi’l-ħulefâǿ ve’l-vüzerâǿ adını vermiştir. Hindûşah es-Sâhibî (ö. 730/1330), Lûristan Atabegi Nusretüddin Ahmed’e ithaf ettiği Tecâribü’s-selef der Tevârîħ-i Ħulefâ ve Vüzerâ-yı Îşân (Tahran 1313 hş.) adlı Farsça eserini yazarken büyük ölçüde Kitâbü’l-Faħrî’nin ikinci versiyonunu esas almıştır. Tecâribü’s-selef zannedildiği gibi Kitâbü’l-Faħrî’nin Farsça tercümesinden ibaret değildir.
Kitâbü’l-Faħrî, ilk olarak bazı bölümlerinin Fransızca çevirisiyle birlikte Antoine I. Silvestre de Sacy (Chrestomathie arabe I, 1806) ve Jacques Auguste Cherbonneau
(JA, VII [1846], s. 297-359; VIII [1846], s. 316-338; IX [1847], s. 134-147) tarafından yayımlanmıştır. Eseri daha sonra Wilhelm Ahlwardt (Gotha 1860) ve Hartwig Derenbourg (Paris 1895, 1905) neşretmiş, M. Emile Amar da Al-Fakhrī, histoire des dynasties musulmanes depuis la mort de Mahomet jusqu’à la chute du khalifat abbaside de Baghdād (11-656 de l’hégire = 632-1258 de J.-C.) avec des prolégomènes sur les principes du gouvernement, par Ibn aŧ-Ŧiqŧaqā adıyla Fransızca’ya çevirerek metniyle birlikte yayımlamıştır (Archives marocaines, XVI, Paris 1910). Kitâbü’l-Faħrî daha sonra birçok defa basılmıştır (Beyrut 1317, 1380/1960; Kahire 1317, 1339, 1927, 1938, 1945; Riyad 1381/1962). Eseri C. E. J. Whitting Al-Fahkri: on the Systems of Government and the Moslem Dynasties adıyla İngilizce’ye (London 1947, 1990), Muhammed Vahîd Gülpâyigânî Târîħ-i Faħrî der Âdâb-ı Mülkdârî ve Devlethâ-yı İslâmî ismiyle Farsça’ya (Tahran 1350, 1360 hş./1981) ve Muhammed Ca‘fer Şah Phulvârevî Urduca’ya (Lahore 1962) tercüme etmiştir.
İbnü’t-Tıktakā’nın 1306-1313 yılları arasında Şîraz’da valilik yapan İzzeddin Abdülazîz adına bir tarih kitabı yazdığı kaydedilmektedir. Bu eser muhtemelen Kitâbü’l-Faħrî’nin üçüncü bir versiyonudur. İbnü’l-Fuvatî onun Kitâbü’l-Ġāyât adlı bir eserinden daha söz etmektedir (Telħîśu MecmaǾi’l-âdâb, IV/2, s. 784).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Fuvatî, Telħîśu MecmaǾi’l-âdâb (nşr. Mustafa Cevâd), Dımaşk 1963, IV/2, s. 784; İbn Inebe, ǾUmdetü’ŧ-ŧâlib (nşr. M. Hasan Âl-i Tâlekânî), Necef 1381/1961, s. 180; Makrîzî, el-Muķaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1407/1987, s. 207-215; Brockelmann, GAL, II, 207; Suppl., II, 201; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 283; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 131-137; Sarton, Introduction, III/1, s. 967-968; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 51; J. Kritzeck, “Ibn al-Ŧiqŧaqa and the Fall of Baghdād”, The World of Islam (ed. J. Kritzeck - R. B. Winder), New York 1959, s. 159-184; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 318-319; S. S., “al-Fakhri”, IC, XXIV (1950), s. 226-227; J. A. Boyle, “Ibn al-Tiqtaqā and the Ta’rīkh-i Jahān-Gushay of Juvaynī”, BSOAS, XIV (1952), s. 175 vd.; Nâcî et-Tikrîtî, “Kitâbü’l-Faħrî fi’l-âdâbi’s-sulŧâniyye li’bni’ŧ-Ŧıķŧaķā”, el-Mevrid, XIX/1, Bağdad 1990, s. 56-69; Cl. Huart, “İbnüttiktakâ”, İA, V/2, s. 874-875; F. Rosenthal, “Ibn al-Ŧiķŧaķā”, EI² (Fr.), III, 980-981; Muhammed Ali Mevlevî, “el-Âdâbü’s-sulŧâniyye”, DMBİ, I, 161-162; İsmail Aka, “Hindûşah es-Sâhibî”, DİA, XVIII, 116-117; Charles Melville, “Ebn al-Teqtaqā”, EIr., VIII, 58-59.
Sabri Hizmetli