İBNÜ’t-TAYYİB, Ebü’l-Ferec
(أبو الفرج ابن الطيّب)
Ebü’l-Ferec Abdullāh b. et-Tayyib el-Bağdâdî (ö. 435/1044)
Hekim, filozof ve hıristiyan ilâhiyatçısı.
Muhtemelen 370 (980) yılı civarında Bağdat’ta doğdu. Batı’da Abulpharagius Abdalla Benattibus adıyla tanınır. Abbâsî halifelerinden Kādir-Billâh ve Kāim-Biemrillâh dönemlerinde Bağdat’ta yaşadı. İlâhiyatı şehirdeki Nestûrî okullarında, felsefeyi Fârâbî ekolüne mensup İbn Zür‘a ve İbnü’l-Hammâr’dan, tıbbı ise Bîmâristân-ı Adudî’de çalışan hekimlerden öğrendi; kendisi de uzun yıllar bu hastahanede hekimlik yaptı ve birçok talebe yetiştirdi. Kaynaklar ondan ders gören on beş hekimin ismini vermektedir (İbn Ebû Usaybia, s. 324). İbn Sînâ, çağdaşı olan İbnü’t-Tayyib’in tıp alanındaki başarılarını takdir etmekte, mantık ve felsefeye ilişkin çalışmalarını ise eleştirmektedir (Resâǿil, I, 66). Bir süre Büveyhî Emîri Celâlüddevle’nin hizmetinde bulunan, fakat daha çok Bağdat Nestûrî patriği Yuhannâ b. Nâzük ile I. İlyâ et-Tabarhânî’nin özel kâtipliğini yapan İbnü’t-Tayyib Süryânîce ve Grekçe de biliyordu.
İbnü’t-Tayyib, felsefede Meşşâî geleneğini takip ettiği için daha ziyade Aristo’nun eserleri üzerine şerhler yazdı. Öğrencisi İbn Butlân’dan nakledildiğine göre Aristo’nun Metafizika’sı üzerinde yirmi yıl çalışmış, bu sırada zihnî yorgunluk sebebiyle sürmenaj olma tehlikesi geçirmiştir (İbnü’l-Kıftî, s. 151). Kaynaklar ondan “değerli filozof, İlkçağ ilim ve kültürüne vâkıf bir araştırmacı” (a.g.e., s. 150), “meşhur hekimlerden, geniş mâlumata sahip bir âlim ve filozof” (İbn Ebû Usaybia, s. 323) şeklinde söz eder. Kendisi, Porfiryûs’un (Porphyrius) Îsâġūcî’si (Eisagoge) ile Aristo’nun Organon adlı mantık külliyatını yorumladığı için ikinci dönem Süryânî bilginlerinden sayılmaktadır. Tıp ve felsefe alanlarında olduğu kadar zamanın Doğu hıristiyan ilâhiyatı üzerine de otorite sayılan İbnü’t-Tayyib, Ahd-i Atîk ve Ahd-i Cedîd’i baştan sona kadar tefsir etmiştir. Bununla birlikte belli bir alanda uzman olmaktan çok şârih ve ansiklopedist bir müellif hüviyetine sahiptir.
Eserleri. İbnü’t-Tayyib çoğu Arapça olmak üzere altmış civarında eser kaleme almıştır; bunlardan dokuzu mantık ve felsefe, otuz biri tıp, yirmi ikisi de hıristiyan ilâhiyatı alanındadır. Günümüze ulaşabilen kitapları arasında en önemlilerinden biri Tefsîru Kitâbi Îsâġūcî’dir. Oxford Bodleian Library’de bulunan (Marsh, nr. 28) ve Fârâbî’ye nisbet edilen kitabın ilk bölümü Douglas Morton Dunlop tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (“The Existence and Definition of Philosophy from an Arabic Text Ascribed to al-Fārābī”, Iraq, XIII/2 [1951], s. 76 vd.). Kwame Gyekye, 1969 yılında tamamını doktora tezi olarak ele alıp tenkitli metnini hazırlayarak İngilizce’ye çevirdiği eserin İbnü’t-Tayyib’e ait olduğunu ortaya koymuş ve Arapça metni İngilizce bir önsöz ve girişle birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1975, 1986). Eserin İngilizce tercümesi ve tezin araştırma bölümü ayrıca basılmıştır (Arabic Logic: Ibn al-Tayyib’s Commentary on Porphyry’s Eisagoge, Albany 1979). İbnü’t-Tayyib’in el-Ķuva’ŧ-ŧabîǾiyye adlı risâlesi ve İbn Sînâ’nın ona karşı kaleme aldığı Risâle fi’r-red ile’ş-Şeyħ Ebi’l-Ferec İbni’ŧ-Ŧayyib fi’ŧ-ŧıb adlı reddiye Hilmi Ziya Ülken tarafından Resâǿil içinde yayımlanmıştır (bk. bibl.; müellifin bugüne ulaşan ve çoğu hıristiyan ilâhiyatına dair olan eserleri için bk. Sezgin, III, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 107, 122, 146-148, 250; Yûsuf Habbî, XXXIII/4 [1982], s. 253-259; DMBİ, VI, 124-125).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib, Tefsîru Kitâbi Îsâġūcî li-Furfûriyûs (nşr. Kwame Gyekye), Beyrut 1986, neşredenin girişi, s. XV-XXXI; İbn Sînâ, Resâǿil (nşr. Hilmi Ziya Ülken), Ankara 1953, I, 57-71; Beyhakī, Tetimme, s. 27; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 150-151; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 323-324; İbnü’l-İbrî, Târîħu muħtaśari’d-düvel (nşr. Antûn Sâlihânî el-Yesûî), Beyrut 1890, s. 190; Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Târîħu’l-ĥükemâǿ (nşr. Abdülkerîm Ebû Şüveyrîb), Trablus 1988, s. 308-309; Brockelmann, GAL, I, 635; Suppl., I, 884; Sezgin, GAS, III, 80-83, 85-87, 107, 122, 146-148, 250; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 156-157; D. M. Dunlop, “The Existence and Definition of Philosophy, from an Arabic Text Ascribed to al-Fārābī”, Iraq, XIII/2, Bağdad 1951, s. 76 vd.; Gérard Troupeau, “Le traité sur la trinité et l’unité de ǾAbd Allāh Ibn al-Ŧayyib”, BEO, XXV (1972), s. 105-123; Yûsuf Habbî, “Ebü’l-Ferec ǾAbdullāh b. eŧ-Ŧayyib”, MMİIr., XXXIII/4 (1982), s. 248-272; J. Vernet, “Ibn al-Ŧayyib”, EI² (İng.), III, 955; J. A. Devenny, “Abū’l-Faraj ǾAbdullah Ibn aŧ-Ŧayyib”, New Catholic Encyclopedia, Washington 1981, I, 60-61; “Ebü’l-Ferec İbn Ŧayyib”, DMBİ, VI, 124-126.
Mahmut Kaya