İBNÜ’t-TAHHÂN

(ابن الطحّان)

Ebü’l-Asbağ (Ebû Humeyd) Abdülazîz b. Alî b. Muhammed el-İşbîlî es-Sümâtî (ö. 560/1165’ten sonra)

Kıraat âlimi.

498’de (1104) İşbîliye’de (Sevilla) dünyaya geldi; doğum tarihinin 508 (1114) olduğu da ileri sürülmüştür. Ebû Muhammed, İbnü’l-Hâc künyeleri ve Endelüsî nisbesiyle de anılır. İlk öğrenimini İşbîliye’de yaptı. İşbîliye hatibi Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed er-Ruaynî ve Ebü’l-Abbas İbn Ayşûn’dan kıraat tahsil etti. Bu hocalarından ve Ebû Abdullah b. Abdürrezzâk el-Kelbî, Ebû Bekir İbn Mesleme gibi şahsiyetlerden hadis dinledi. Kurtuba’da (Cordoba) Yahyâ b. Saâde, Meriye’de (Almeria) Ebû Muhammed er-Ruşâtî ve Ebû Abdullah b. Ebû Ahade Aşere’den hadis alanında istifade etti ve rivayette bulundu. Ebû Ca‘fer İbn Nümeyl’den Tirmizî’nin es-Sünen’ini dinledi; Ebû Mervân İbn Meserre’den Nesâî’nin es-Sünen’ini rivayet etti. Kendisinden İbnü’l-Harrât Abdülhak b. Abdurrahman el-İşbîlî ve Ali b. Yûnus rivayette bulundular.

İbnü’t-Tahhân, memleketinde bir müddet kıraat okuttuktan sonra 554 (1159) yılında Fas’a gitti. Ardından Mekke’ye geçti ve hac farîzasını yerine getirdi. Buradan da Bağdat’a intikal etti; Ömer el-Kureşî kendisinden hadis dinledi. Vâsıt’ta kıraat okudu, aynı zamanda kendisi de kıraat okuttu. Vâsıt şeyhi Ebû Tâlib İbn Abdüssemî‘, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Ebü’l-Alâ ve Ni‘metullah b. Ahmed b. Ebü’l-Hindbâ kıraat hususunda kendisinden faydalandılar. İbn Abdüssemî‘ onun Vâsıt’a oğlu Ali ile birlikte geldiğini söylemektedir (Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ, III, 1052, 1191). 560 (1165) yılı sonlarında Vâsıt’tan ayrılan İbnü’t-Tahhân Dımaşk’a, oradan da hayatının sonuna kadar yaşayacağı Halep’e geçti. İbnü’t-Tahhân’ın vefatı için kesin bir tarih verilememiştir. İbnü’d-Dübeysî, Zehebî ve İbnü’l-Cezerî 560’tan (1165) sonra öldüğünü söylerken Îżâĥu’l-meknûn’da ve Hediyyetü’l-Ǿârifîn’de vefat tarihi 559 (1164) olarak kaydedilmiştir. Ancak 560 (1165) yılı sonlarında Vâsıt’tan ayrıldığı dikkate alındığında 559’da öldüğü yolundaki bilginin doğru olmadığı anlaşılır.


Ebû Muhammed İbnü’l-Eşîrî (ö. 561/1166), Mağrib’de kıraatleri İbnü’t-Tahhân’dan daha iyi bilen hiç kimsenin bulunmadığını söylemiş, İbnü’d-Dübeysî aynı değerlendirmeyi çeşitli kimselerden duyduğunu zikretmiştir. İbnü’l-Ebbâr da onun kıraatte mâhir bir üstat olduğunu söylemiş, İbnü’l-Cezerî büyük kıraat imamı, değerli bir araştırmacı ve sika bir kāri olduğunu belirtmiş, et-Temhîd adlı eserinin telifi sırasında ondan faydalandığını ifade etmiştir. Makkarî ve Ziriklî, İbnü’t-Tahhân’ın güzel sayılan bazı şiirleri de bulunduğunu kaydetmişlerdir.

Eserleri. 1. Meħâricü’l-ĥurûf ve śıfâtühâ. Kısa bir mukaddime ile dört bölümden meydana gelen eser Muhammed Ya‘kūb Türkistânî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut 1404/1984; Medine 1412/1991). 2. Nižâmü’l-edâǿ fi’l-vaķf ve’l-ibtidâǿ (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1406/1985). 3. Taĥśîlü’l-hemzeteyni’l-vârideteyn fî Kitâbillâhi teǾâlâ min kelimetin ev kelimeteyn. Bir nüshası Dublin’de (Chester Beatty Library, nr. 3925, mecmua içinde), bu nüshadan alınmış mikrofilmi de Mekke’de Câmiatü Ümmi’l-kurâ’dadır (Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, nr. 84). 4. Mürşidü’l-ķāriǿ ilâ taĥķīķi meǾâlimi’l-meķāriǿ. İbnü’l-Cezerî’nin beğendiği eserin bir nüshası Dublin’de (Chester Beatty Library, nr. 3925/4), bundan alınmış bir mikrofilmi de Mekke’de Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da (Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, nr. 422) bulunmaktadır. Eser Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından neşredilmiştir (MMLAÜr., XIX/48 [Amman 1415/1995], s. 265-286). 5. Muķaddime fî uśûli’l-ķırâǿât (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 21633 b). 6. el-İnbâǿ fî tecvîdi’l-Ķurǿân (Chester Beatty Library, nr. 3453/3, vr. 136-139). 7. Muķaddime fi’t-tecvîd (Chester Beatty Library, nr. 3453/4, vr. 139-141). 8. Risâle fi’ž-žâǿâti’l-vâķıǾa fî Kitâbillâhi teǾâlâ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, nr. 397, mecmua içinde). 9. Risâle fî źikri mâ beyne Ķālûn ve beyne Verş mine’l-ħulf. İbnü’t-Tahhân’a aidiyeti şüpheli olduğu belirtilen eserin (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 61) bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (Teymûriyye, nr. 397, mecmua içinde). 10. ŞiǾârü’l-aħyâri’l-ebrâr fi’t-tesbîĥ ve’l-istiġfâr. İbnü’l-Ebbâr tarafından zikredilmiştir. Bazı kaynaklarda İbnü’t-Tahhân’a nisbet edilen Kitâbü’d-DuǾâǿ adlı eserin ŞiǾârü’l-aħyâr ile, Muķaddime fî meħârici’l-ĥurûf’un da Meħâricü’l-ĥurûf ve śıfâtühâ ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’t-Tahhân, Meħâricü’l-ĥurûf ve śıfâtühâ (nşr. Muhammed Ya‘kūb Türkistânî), Medine 1412/1991, neşredenin girişi, s. 33-82; İbnü’d-Dübeysî, el-Muħtaśarü’l-muĥtâcü ileyh, Beyrut 1405/1985, s. 256; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile, neşredenin girişi, Madrid 1887, II, 628; Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), III, 1051-1052, 1191; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 561-570, s. 100-102, 408-409; Safedî, el-Vâfî, XVIII, 529-530; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 395; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 634; Îżâĥu’l-meknûn, II, 294-656; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 579; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, VIII, 408; el-Fihrisü’ş-şâmil: Maħŧûŧâtü’t-tecvîd, Amman 1406/1986, I, 61-64.

Tayyar Altıkulaç