Kamus

İBNÜ’ş-ŞIHNE, Ebü’l-Velîd

(أبو الوليد ابن الشحنة)

Ebü’l-Velîd Muhibbüddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Sekafî el-Halebî (ö. 815/1412)

Hanefî fakihi, tarihçi.

749’da (1348) Halep’te doğdu. Türk asıllıdır. Atalarından Hüsâmeddin Mahmûd’un, Eyyûbî Sultanı el-Melikü’l-Azîz Gıyâseddin döneminde 616 (1219) yılı

civarında Halep şıhnesi olması dolayısıyla aile fertleri daha sonra İbnü’ş-Şıhne diye anılmıştır. Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne’nin babası Ebü’l-Fazl Kemâleddin Halep’te Hanefîler’in üstadı konumunda idi (Ravżü’l-menâžır, s. 289). Kardeşi Abdurrahman ise önce Hama Hanefî kadılığı yapmış, Mâlikî mezhebine geçmesinin ardından Halep Mâlikî kadılığına getirilmiştir.

Oğlu Ebü’l-Fazl Muhammed’den ayrılabilmesi için İbnü’ş-Şıhne el-Kebîr diye anılan Ebü’l-Velîd ilk derslerini Halep’te babasından aldı. Kur’an’ı ve muhtelif ilimlere dair birçok metni ezberledi. Daha sonra öğrenimini Dımaşk ve Kahire’de sürdürdü; başta fıkıh ve edebiyat olmak üzere çeşitli alanlarda kendini yetiştirdi. Genç yaşta iken hocaları Kahire Kadısı Şerefeddin İbn Mansûr ve Halep Kadısı Emînüddin Muhammed b. Ali el-Enefî’den fetva ve ders verme icâzeti aldı. 777’de (1375) tekrar gittiği Kahire’de ilim çevrelerinde adını duyurdu. Ertesi yıl Ömer b. Raslân el-Bulkīnî ve Ekmeleddin el-Bâbertî’nin tavsiyeleriyle, Sultan el-Melikü’l-Eşref Şa‘bân tarafından görevden alınan Cemâleddin İbnü’l-Adîm’in yerine Halep kadılığına ve Halâviyye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. Kısa aralıklarla bu görev kendisiyle İbnü’l-Adîm arasında el değiştirdi. 787’de (1385) İbnü’l-Adîm’in vefatı üzerine dördüncü defa Halep kadılığına getirildikten sonra da iki defa bu görevden alındı ve tekrar iade edildi. Sultan Berkuk’a karşı ayaklanan Yelboğa en-Nâsırî’yi desteklediği için Berkuk Halep’e gelince onu azledip öldürmek istediyse de üstâdüddâr Cemâleddin Mahmûd b. Ali’nin araya girmesiyle bundan vazgeçerek malını müsadere ettirdi ve kendisini Kahire’de ikamete mecbur tuttu (28 Cemâziyelevvel 793 / 3 Mayıs 1391). Kahire’de Cemâleddin Mahmûd’un evine yerleştirilen İbnü’ş-Şıhne ondan büyük destek gördü. Üç yıl sonra Halep’e dönerek ders okutmak ve kitap yazmakla meşgul oldu. el-Melikü’n-Nâsır Ferec’in Halep’e ilk gelişinde tekrar kadı oldu (802/1400). Halep nâibi Cekem, el-Melikü’l-Âdil unvanıyla saltanatını ilân edinceye kadar (809/1407) bu görevini sürdürdü. Bu isyanda, kendisine çok saygı gösteren Cekem’in yanında yer alan İbnü’ş-Şıhne, Ferec’in Halep’i ele geçirmesinin ardından yakalandıysa da kaçmayı başardı. Ancak Ferec onu affedip Halep kadılığına tayin etti (809/1407).

İbnü’ş-Şıhne, Şam bölgesinde iktidarı ele geçirip Ferec ile mücadele eden el-Melikü’l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî tarafından Dımaşk Hanefî kadılığına getirildiyse de (17 Cemâziyelâhir 812 / 27 Ekim 1409) Şeyh el-Mahmûdî isyanının bastırılması üzerine Halep’te yakalanarak Dımaşk’a götürüldü, Emîr Nevrûz’un huzuruna çıkarıldı ve kaleye hapsedildi (10 Ramazan 813 / 6 Ocak 1411). Buradan Kahire’ye götürülen tutuklularla birlikte Ferec tarafından tekrar affedilip serbest bırakıldı. Kahire’de sır kâtibi Fethullah et-Tebrîzî ile yakınlık kuran İbnü’ş-Şıhne, Cemâliyye Medresesi’ne müderris oldu. Zamanla Ferec’in güven ve saygısını kazandı. 814 (1411) yılında Şeyh el-Mahmûdî ile savaşmak üzere Dımaşk’a yürüyen Ferec’in maiyetinde yer aldı. Leccûn Savaşı’nı kaybedip Dımaşk’a giden Ferec, kuşatma sırasında Mısır Başkadısı Nâsırüddin İbnü’l-Adîm, Şeyh el-Mahmûdî’nin saflarında yer alınca İbnü’ş-Şıhne’yi onun yerine Mısır Hanefî başkadılığına tayin etti (23 Muharrem 815 / 5 Mayıs 1412). Ancak İbnü’ş-Şıhne göreve başlamadığı gibi nâib de göndermeyerek Dımaşk’ta ders verdi. Ferec iktidarı kaybedip öldürülünce İbnü’l-Adîm Mısır başkadılığına iade edildi. İbnü’ş-Şıhne, kendisine büyük saygı duyan Dımaşk nâibi Nevrûz tarafından Arîş’ten Fırat’a kadar olan bölgenin kadılığına getirildiyse de kendisi memleketi olan Halep kadılığı ile yetindi ve Nevrûz’un maiyetinde oraya ulaştıktan kısa bir süre sonra vefat etti (12 Rebîülâhir 815 / 22 Temmuz 1412).

Özellikle fıkıhta otorite olan İbnü’ş-Şıhne mezhep imamının usul ve kaideleri çerçevesinde ictihad yapmış, tahrîc ve tercihlerde bulunmuştur (Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne, Nihâyetü’n-nihâye, vr. 27a; Sehâvî, eź-Źeyl, s. 410; Şevkânî, II, 265). 803 (1400) yılında Timur Halep’i alınca şehrin âlimlerini huzuruna getirtip onlara bazı sorular sorduğunda âlimlerin temsilcisi sıfatıyla İbnü’ş-Şıhne bu sorulara cevap vermiştir. İki taraftan ölenlerden hangilerinin şehid olduğu sorusuna, “Allah’ın adı en yüce olsun diye savaşan Allah yolundadır” meâlindeki hadisle karşılık vermesinden çok memnun olan Timur ona ve arkadaşlarına iyi muamele edilmesini emretmiştir.

Şairliği yanında hat sanatında da kabiliyeti olan İbnü’ş-Şıhne’nin öğrencileri arasında Ebü’l-Bekā İzzeddin Muhammed b. Halîl el-Hâdırî, Bedreddin İbn Selâme, Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe, İbnü’l-Ezraî, Kemâleddin İbnü’l-Hümâm, İbnü’t-Tenesî, İbn Hatîb en-Nâsıriyye, Veliyyüddin Muhammed b. Ahmed es-Seftî ve İbn Ubeydullah gibi âlimler vardır. 813 (1410) yılında İbnü’ş-Şıhne Kahire’ye geldiğinde İbnü’l-Hümâm onun derslerine katılmış, Halep’e dönünce de birlikte gitmiş ve vefatına kadar yanından ayrılmamıştır. Oğullarından Abdüllatîf, Safed kadılığı ve Kahire kadı nâibliği, Muhammed ise Halep ve Kahire başkadılığı yapmıştır. Diğer oğlu Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne, babasının biyografisine dair bir eser yazmayı planladığını belirtmekle beraber (Nihâyetü’n-nihâye, vr. 27b; Şerĥu’l-Manžûme, vr. 2b) bu eseri yazıp yazmadığı bilinmemektedir.

Eserleri. 1. Ravżü (ravżatü)’l-menâžır fî Ǿilmi’l-evâǿil ve’l-evâħir (nşr. İbrâhim ed-Desûkī, Kahire 1290, İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîħ adlı eserinin kenarında; nşr. Mahmûd Kāsım, Kahire 1303, Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ź-źeheb adlı eseriyle birlikte; nşr. Seyyid Muhammed Mühennâ, Beyrut 1997). Eserde müellif, Ebü’l-Fidâ’nın 729 (1329) yılına kadar gelen el-Muħtaśar fî târîħi’l-beşer adlı umumi tarihini özetleyerek 806 (1403) yılına kadar meydana gelen olayları ilâve etmiştir. Timur’la olan hâtıralarını genişçe anlattığı bölüm, kendi biyografisini ve Timur’un Halep’i ele geçirmesi hakkında önemli bilgileri içeren birinci elden kaynak değeri taşımaktadır. Eserinin sonlarında, 806’da (1403) Halep ve çevresinde meydana gelen büyük depremden de söz edilmektedir. İbn Hacer bu kitapta birçok hata bulunduğunu kaydeder (İnbâǿü’l-ġumr, VII, 97). Müellifin oğlu Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne, Nüzhetü’n-nevâžır fî Ravżi’l-menâžır ve İķtiŧâfü’l-ezâhir fî źeyli Ravżi’l-menâžır adıyla esere iki zeyil yazmış ve torunu Celâleddin Muhammed en-Nusaybînî son zeyli Nûrü’l-ħilâf fî münteħabi’l-İķtiŧâf ismiyle ihtisar etmiştir (Halep Evkaf Ktp, Ahmediyye, nr. 347). 2. Elfiyye fi’l-Ǿulûmi’l-Ǿaşere (Manžûme fi’l-Ǿulûm). Tasavvuf, usûl-i fıkıh, nahiv, mantık, belâgat, ferâiz, tıp, usûlü’d-dîn, icmâ ve sîretü’r-resûl olmak üzere on ilmi konu alan recez vezninde 1000 beyitlik bir manzumedir. Tamamı Berlin Staatsbibliothek nüshasında (Wetzstein’sche Sammlung, nr. 1591’de: katalog sıra nr. 1820, 3022, 4413, 4718, 4865, 5186, 6307, 6759, 7255, 9588), bazı bölümleri ise çeşitli mecmualarda günümüze intikal etmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2743’te ǾUķūdü’l-cevâhir ve’s-sebǾu’z-zevâhir adıyla; Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 273; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3727; İÜ Ktp., AY, nr. 1291; Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., nr. 1511; Mektebetü câmiati’l-Melik Suûd, nr. 773;

Hidîviyye Ktp., nr. 8396; British Museum, nr. 421/18; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 21506b; ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 177). Eserin bazı bölümlerine şerhler yazılmıştır: a) Ferâiz bölümü Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1316; Mektebetü câmiati’l-Melik Suûd, nr. 822/3; Princeton Üniversitesi Ktp., Yahuda, nr. 1637) ve İbn Halel el-Basrî diye tanınan Ahmed b. Abdullah el-Heyâbî (er-Risâletü’l-mübeyyine li-meǾânî Manžûmeti İbni’ş-Şıĥne, Mektebetü Haremi’l-Mekkî, Genel, nr. 2066) tarafından şerhedilmiştir. b) Manžûme fî Ǿilmi’l-belâġa (Urcûze fi’l-meǾânî ve’l-beyân ve’l-bedîǾ, el-Urcûzetü’l-beyâniyye, Miǿetü’l-meǾânî ve’l-beyân) adlı bölümün (Kahire 1297, 1302, 1303, 1304, 1305, 1306, 1323, MecmûǾ min mühimmâti’l-mütûn içinde) şerhleri de şunlardır: Muhibbüddin Muhammed b. Dâvûd el-Ulvânî el-Hamevî, Şerĥu Manžûmeti İbni’ş-Şıĥne el-Ĥalebî fî Ǿilmi’l-meǾânî ve’l-beyân (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1143; İzmir Millî Ktp., nr. 795; Berlin Staatsbibliothek, nr. 7256, 7257; Chester Beatty Library, nr. 4796, 4817; Hidîviyye Ktp., nr. 24.218; Russian Academy of Sciences, The Institute of Oriental Studies, Arabic Manuscripts, nr. A 1090); Şemseddin Muhammed b. Mahmûd el-Ömerî et-Trablusî, Dürerü’l-ferâǿidi’l-müstaĥsene fî şerĥi Manžûmeti İbni’ş-Şıĥne (Hidîviyye Ktp., nr. 3496; Berlin Staatsbibliothek, nr. 7258); Necmeddin el-Gazzî, Mevâhibü’r-raĥmân Ǿalâ Miǿeti’l-meǾânî ve’l-beyân (Hidîviyye Ktp., nr. 3540; Dârü’l-kütübi’l-Katariyye, nr. 393; Câmiatü Ümmi’l-kurâ, nr. 400); Mansûr b. Ali es-Sütûhî el-Ezherî, ed-Dürerü’l-müderveze fî şerĥi’l-Urcûze (Berlin Staatsbibliothek, nr. 7259); İbn Kennân, Lisânü’n-nižâm fî şerĥi manžûmeti İbni’ş-Şıĥneti’l-hümâm (imâm) (Berlin Staatsbibliothek, nr. 7260; İbn Kennân bu şerhini Zeynü’r-rebîǾ fî Ǿilmi’l-meǾânî ve’l-beyân ve’l-bedîǾ adıyla ihtisar etmiştir [Berlin Staatsbibliothek, nr. 7261, 7368]). c) Siyer bölümü torunu Seriyyüddin İbnü’ş-Şıhne tarafından Şerĥu’l-Manžûmeti’l-Ĥalebiyye fi’s-sîreti’n-nebeviyye adıyla şerhedilmiştir (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1468; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 6167h). 3. Sîretü’n-nebî. Elfiyye fi’l-Ǿulûmi’l-Ǿaşere içindeki siyer manzumesinden ayrıdır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2712, Lâleli, nr. 2057; Princeton Üniversitesi Ktp., Yahuda, nr. 4547).

İbnü’ş-Şıhne’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: Tefsîr, Dürretü’l-eśdâf (Şerĥu’l-Keşşâf), Evżaĥu’d-delîl ve’l-ebĥâŝ fîmâ yeĥıllü bihi’l-muŧallaķati’ŝ-ŝelâŝ, Muħtaśar fi’l-fıķh, Muħtaśaru Manžûmeti’n-Nesefî (Nesefî’nin hilâfiyata dair olan eserini Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini de ekleyerek 1000 beyitte özetlemiştir), er-Riĥletü’l-kaśriyye bi’d-diyâri’l-Mıśriyye. Lisânüddin İbnü’ş-Şıhne’nin Lisânü’l-ĥükkâm fî maǾrifeti’l-aĥkâm adlı eseri bazı kaynaklarda yanlışlıkla Ebü’l-Velîd’e nisbet edilmiştir (Brockelmann, GAL, II, 178).

BİBLİYOGRAFYA:

Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne, Ravżü’l-menâžır fî aħbâri’l-evâǿil ve’l-evâħir (nşr. Seyyid Muhammed Mühennâ), Beyrut 1997, s. 15, 289-290, 294, 299-303; Makrîzî, es-Sülûk, VII, 294, 325; VIII, 519, 537, 554, 586, 665, 737-738, 764; X, 108, 114, 157, 213, 254; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr, VI, 165, 223; VII, 52, 95-97; a.mlf., el-MecmaǾu’l - müǿesses li’l - muǾcemi’l - müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1414/1994, III, 232-234; a.mlf., Źeylü’d-Düreri’l-kâmine (nşr. Adnân Dervîş), Kahire 1412/1992, s. 225-226; Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne, Nihâyetü’n-nihâye fî taĥrîri taķrîri’l-Hidâye, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 108, vr. 26b-27b; a.mlf., Nüzhetü’n-nevâžır fî Ravżı’l-menâžır, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 814, vr. 1b, 4b-5a, 122b-124a; a.mlf., Şerĥu’l-Manžûme fi’l-ferâǿiż, Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1316, vr. 1b-3a; İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-şâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire 1403/1983, II, 699; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, X, 3-6; a.mlf., eź-Źeyl Ǿalâ RefǾi’l-iśr (nşr. Cûde Hilâl - Muhammed Mahmûd Subh), Kahire 1966, s. 357-360, 406-428; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, I/2, s. 824, 826; Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, ez-Zebed ve’đ-đarab fî târîħi Ĥaleb (nşr. Muhammed Altûncî), Küveyt 1409, s. 41-42; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, I, 231-232; Keşfü’ž-žunûn, I, 157, 202, 920-921; II, 1868; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 264-265; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 51; Ahlwardt, Verzeichnis, II, 358; III, 90; IV, 31, 203, 284, 475; V, 566; VI, 158, 400-403, 454; IX, 64-65, 157; Fihristü’l-kütübi’l-ǾArabiyyeti’l-maĥfûža bi’l - Kütübħâneti’l - Ħidîviyye, Kahire 1307-1308, IV, 136, 142, 155; V, 63; VII, 454, 475, 483, 488, 493, 639; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n - nübelâǿ bi - târîħi Ĥalebi’ş -şehbâǿ, Halep 1342-44/1923-25, I, 58-60, 64; IV, 401-402; V, 161-164, 328-329; Serkîs, MuǾcem, I, 37, 136-137; Brockelmann, GAL, II, 178-179; Suppl., II, 176-177; Fuâd Seyyid, Fihristü’l-maħŧûŧât, Kahire 1382/1962, II, 44; Fihrisü maħŧûŧâti CâmiǾati Ümmi’l-ķurâ, Mekke 1403/1983, I, 98, 311, 314, 357; Fihrisü maħŧûŧâti CâmiǾati’l-Melik es-SuǾûd, Riyad 1404/1984, VI, 278, 316; el-Münteħab min maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’l-Ķaŧariyye, Beyrut 1986, s. 97; Abdullah b. Abdurrahman el-Muallimî, MuǾcemü müǿellifî maħŧûŧâti Mektebeti’l-Ĥaremi’l-Mekkiyyi’ş-şerîf, Riyad 1416/1996, s. 58, 76; Meryem Sâdıkî, “İbn Şıĥne”, DMBİ, IV, 69-71.

Şükrü Özen