İBNÜ’s-SIDDÎK, Ebü’l-Fazl

(أبو الفضل ابن الصدّيق)

Ebü’l-Fazl Abdullāh b. Muhammed b. es-Sıddîk el-Gumârî (1910-1993)

Hadis, fıkıh ve usûl-i fıkıh âlimi.

1 Receb 1328’de (8 Temmuz 1910) Tanca’da doğdu. Ebü’l-Mecd, Ebû Sâlim ve Ebü’s-Senâ künyeleriyle, babası ve annesi tarafından Hz. Hasan’ın ve onun torunlarından olup Mağrib’de İdrîsî sülâlesini kuran I. İdrîs’in soyundan geldiği için Hasenî, İdrîsî, ayrıca Mağribî, Tancî ve Eserî nisbeleriyle de anılır. Annesi sûfî müfessir İbn Acîbe’nin torunudur. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Karaviyyîn’e giderek oradaki âlimlerden faydalandı. Sıddîkıyye Zâviyesi’nin şeyhi olan babasının okuttuğu dersleri takip etti. Bu sırada Teşyîdü’l-mebânî li-tavżîĥi mâ ĥavethü’l-muķaddimetü’l-Âcurrûmiyye mine’l-ĥaķāǿiķ ve’l-meǾânî adlı ilk eserini kaleme aldı ve Şevkânî’nin İrşâdü’l-füĥûl’ünü ihtisar etmeye başladı. 1930’da Ezher Üniversitesi’ne kaydoldu. Ülkesinde iyi bir tahsil gördüğü için İslâmî ilimlerde yetişkinliğini gösteren icâzetler aldı ve Ezher öğrencilerine, özellikle de İslâmî ilimlerde doktora yapan öğrencilere ders verdi. Mısırlı âlimlerin takdirini kazandı; gazetelerde makaleler ve fetvalar yayımladı. Başta babası ve ağabeyi Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk olmak üzere Libya Kralı İdrîs es-Senûsî, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî, Muhammed Bahît, Muhammed Haseneyn Mahlûf el-Adevî, Zâhid Kevserî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî gibi âlimlerden faydalandı. Muhammed Hâmid el-Hamevî, Abdülfettâh Ebû Gudde, Muhammed Yâsîn el-Fâdânî, Muhammed Avâme gibi âlimler de onun talebeleri arasında yer aldı. Hasan el-Bennâ ve babasıyla yakından görüştüğü gibi İslâmî cemiyetlerde dersler ve konferanslar verdi. 1959-1969 yılları arasında Mısır hükümeti tarafından takibe alınarak defalarca hapsedilen Ebü’l-Fazl 19 Şâban 1413’te (11 Şubat 1993) Tanca’da vefat etti. Ailesine ait zâviyede babasının yakınına defnedildi.

Eserleri. 1. Taħrîcü eĥâdîŝi’l-LümaǾ fî uśûli’l-fıķh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin


eserindeki 118 rivayetin ele alındığı çalışmada rivayetlerin kaynakları zikredilmiş ve Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Zehebî, Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, Zeynüddin el-Irâkī, İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimlerin bu hadisler hakkındaki görüşleri belirtilmiştir. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî eseri el-LümaǾ ile birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1405/1985, 1406/1986). 2. el-İbtihâc bi-taħrîci eĥâdîŝi’l-Minhâc. Kādî Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüśûl fî maǾrifeti Ǿilmi’l-uśûl’ünde kısaca verdiği 118 rivayetin senedleriyle ve tam metinleriyle birlikte zikredilip açıklandığı eseri Semîr Tâhâ el-Meczûb Minhâcü’l-vüśûl ile birlikte neşretmiştir (Beyrut 1405/1985). 3. İķāmetü’l-burhân Ǿalâ nüzûli ǾÎsâ fî âħiri’z-zamân. Eserde yirmi sekiz sahâbînin Hz.Peygamber’den rivayet ettiği altmış bir hadise yer verilmiş, bu konuda farklı düşünenlerin görüşleri çürütülmeye çalışılmıştır (Beyrut 1410/1990, 3. bs.). Müellifin ǾAķīdetü ehli’l-İslâm fî nüzûli ǾÎsâ Ǿaleyhi’s-selâm adıyla basılan eseri (Kahire, ts.) muhtemelen aynı kitaptır. 4. Fetĥu’l-muǾîn bi-naķdi Kitâbi’l-ErbaǾîn (Medine, ts.). Hâce Abdullah-ı Herevî’nin Allah Teâlâ’nın isim, fiil ve sıfatlarıyla ilgili kırk hadisi bir araya getirdiği Kitâbü’l-ErbaǾîn fî delâǿili’t-tevĥîd’ine reddiye olarak yazılmış olup Herevî’nin kitabını neşreden Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fukayhî de el-Fetĥu’l-mübîn Ǿalâ naķdi ǾAbdillâh b. Muĥammed eś-Śıddîķ el-Ġumârî li-Kitâbi’l-ErbaǾîn adlı çalışmasıyla İbnü’s-Sıddîk’in görüşlerini tenkit etmiştir. 5. el-Kenzü’ŝ-ŝemîn fî eĥâdîŝi’n-nebiyyi’l-emîn (Beyrut 1403/1983, 2. bs.). Müellif bu çalışmasını el-Fetĥu’l-mübîn bi-şerĥi’l-Kenzi’ŝ-ŝemîn adıyla şerhetmiştir. 6. Nihâyetü’l-âmâl fî śıĥĥati ve şerĥi ĥadîŝi Ǿarżi’l-aǾmâl. Resûl-i Ekrem’in hayatı gibi ölümünün de ümmeti için hayırlı olacağını, öldükten sonra ümmetinin iyi ve kötü amellerinin kendisine gösterileceğini belirten ve Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî’nin Firdevsü’l-aħbâr’ında yer alan bir hadis üzerinde yapılan çalışmadan ibarettir (Kahire 1368). Nâsırüddin el-Elbânî’nin buna Ġāyetü’l-âmâl fî beyâni żaǾfi ĥadîŝi Ǿarżi’l-aǾmâl ve’r-red Ǿale’l-Ġumârî fî taśĥîĥihî bi-śaĥîĥi’l-maķāl adıyla reddiye yazdığı belirtilmektedir (Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî, s. 78). 7. er-Resâǿilü’l-Ġumâriyye. Müellifin İrşâdü’l-câhili’l-ġavî ilâ vücûbi iǾtiķādi en-ne Âdem nebî, Cüzǿ fîhi red Ǿale’l-Elbânî ve Mürşidü’l-ĥâǿir li-beyâni vażǾi ĥadîŝi Câbir adlı çalışmalarını ihtiva eden eser Kemâl Yûsuf el-Hût tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1411/1991). 8. Ķurretü’l-Ǿayn bi-edilleti irsâli’n-nebî ile’ŝ-ŝeķaleyn (Devha, ts.). 9. İǾlâmü’n-nebîl bi-cevâzi’t-taķbîl. Bir soru üzerine kaleme alınan risâlede Hz. Peygamber’in hayatından örnekler verilerek el, yüz, alın, baş öpmenin bid‘at olmadığı anlatılmıştır (Beyrut 1405/1985, 2. bs.). 10. İrġāmü’l-mübtediǿi’l-ġabî bi-cevâzi’t-tevessül bi’n-nebî. Nâsırüddin el-Elbânî’nin tevessül konusundaki görüşlerine reddiye olarak kaleme alınan ve Mağrib’de neşredilen risâleyi Hasan b. Ali es-Sekkāf, Abdülazîz b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî’nin yine Elbânî’ye reddiye olarak yazdığı Beyânü nekŝi’n-nâkiŝ li’l-müteǾaddî bi-tażǾîfi’l-Ĥâriŝ adlı çalışmasıyla birlikte yayımlamıştır (Amman 1412/1992). Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî de Elbânî’yi savunmak üzere Keşfü’l-mütevârî min telbîsâti’l-Ġumârî ve reddü Ǿudvânihî Ǿalâ Ehli’s-sünne’yi kaleme almıştır (Demmâm 1410/1990). 11. Feżâǿilü’l-Ķurǿân (Beyrut 1406/1986). 12. BideǾu’t-tefâsîr. Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı, M. Ferîd Vecdî’nin el-Muśĥafü’l-müfesser’i, Muhammed Abdüllatîf el-Hatîb’in Evżaĥu’t-tefâsîr’i ve Ebû Zeyd ed-Demenhûrî’nin Tefsîr’i gibi eserlerde görülen hatalara dair bir çalışmadır (Kahire 1385/1965). 13. el-İĥsân fî taǾaķķubi’l-İtķān li’s-Süyûtî (Kahire, ts., [Dârü’l-ensâr]). 14. Ħavâŧır dîniyye. Muhtelif dinî meselelerin incelendiği üç ciltlik bir eser olup I. cildi yayımlanmıştır (Kahire 1388; Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk’ın diğer eserleri için bk. Taħrîcü eĥâdîŝi’l-LümaǾ, neşredenin girişi, s. 31-34; el-İbtihâc, neşredenin girişi, s. 15-18).

İbnü’s-Sıddîk ayrıca birçok kitabı tashih edip notlar ekleyerek yayımlamıştır. Ebü’ş-Şeyh’in Aħlâķu’n-nebî’si (Kahire 1378/1958, Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk ile birlikte), Bedreddin eş-Şiblî’nin Âkâmü’l-mercân fî ġarâǿibi’l-aħbâr ve aĥkâmi’l-cân’ı (Kahire 1376), İbn Receb el-Hanbelî’nin el-İstiħrâc li-aĥkâmi’l-ħarâc’ı (Kahire 1352; Beyrut 1982, 1405/1985; Beyrut 1399, Ebû Yûsuf ve Yahyâ b. Âdem’in Kitâbü’l-Ħarâc adlı eserleriyle birlikte), İbnü’l-Murtazâ’nın Zeydî fıkhına dair el-Baĥrü’z-zeħħâr’ı (I-V, Kahire 1366-1368/1947-1949, Abdullah b. Abdülkerîm el-Cirâfî ve Abdülhafîz Sa‘d Atıyye ile birlikte), Hattâbî’nin Beyânü iǾcâzi’l-Ķurǿân’ı (Kahire 1372/1953), Şemseddin es-Sehâvî’nin el-Maķāsıdü’l-ĥasene’si (Kahire 1375/1956; Beyrut 1399), Süyûtî’nin el-Ĥabâǿik fî aħbâri’l-melâǿik’i (Kahire, ts.) ve Müsnedü Ebî Bekri’ś-Śıddîķ’ı (Mekke 1402), Ebü’l-Hasan İbn Arrâk’ın Tenzîhü’ş-şerîǾa’sı (I-II, Kahire 1375, 1383; I-II, Beyrut 1401, Abdülvehhâb Abdüllatîf ile birlikte), el-Emîrü’l-kebîr es-Sünbâvî’nin Mâlikî fıkhına dair el-İklîl şerĥu Muħtaśari Ħalîl’i (Kahire, ts.), İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin Mâlikî fıkhına dair er-Risâle’si üzerine Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk’ın kaleme aldığı Mesâlikü’d-delâle Ǿalâ metn (mesâǿil)i’r-Risâle’si (Kahire 1391) onun bu çalışmalarından bazılarıdır (diğerleri için bk. Taħrîcü eĥâdîsi’l-LümaǾ, neşredenin girişi, s. 35-36; el-İbtihâc, neşredenin girişi, s. 18).

BİBLİYOGRAFYA:

Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk, Taħrîcü eĥâdîŝi’l-LümaǾ fî uśûli’l-fıķh (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 26-39; a.mlf., el-İbtihâc bi-taħrîci eĥâdîŝi’l-Minhâc (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-18; a.mlf., Delâletü’l-Ķurǿâni’l-mübîn Ǿalâ enne’n-nebiyye efđalü’l-Ǿâlemîn, Mekke 1418/1997, s. 19; Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî, Keşfü’l-mütevârî min telbîsâti’l-Ġumârî ve reddü Ǿudvânihî Ǿalâ Ehli’s-sünne, Demmâm 1410/1990; Hasan b. Ali es-Sekkāf, Tenâķużâtü’l-Elbâni’l-vâżıĥât fîmâ vaķaǾa lehû fî taśĥîĥi’l-eĥâdîŝ ve tażǾîfihâ min aħŧâǿ ve ġaleŧâŧ, Amman 1412/1992, II, 19, 21, 65, 67, 99, 324; Muhammed Hayrî Ramazan Yûsuf, Tetimmetü’l-AǾlâm li’z-Ziriklî, Beyrut 1418/1998, I, 343-346.

M. Yaşar Kandemir