İBNÜ’s-SERRÂC
(ابن السرّاج)
Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî (ö. 316/929)
Arap dili ve edebiyatı âlimi, şair.
265 (878) yılı civarında Bağdat’ta doğdu. Babası veya dedesi saraç olduğu için İbnü’s-Serrâc künyesiyle tanındı. Çocukluk ve gençlik yıllarını Bağdat’ta geçirdi. Başta dönemin Basra dil mektebi reisi Müberred olmak üzere çeşitli hocalardan nahiv dersleri aldı. Büyük ölçüde etkisinde kaldığı Müberred’in vefatı üzerine nahvi bırakarak mantık ve mûsikiyle ilgilenmeye başladı. Fârâbî’den mantık okudu, kendisi de ona nahiv ilmini öğretti. Hocalarından Zeccâc, nahvi ihmal ettiği için kendisine sitemde bulununca tekrar nahivle meşgul olmaya başladı. Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, Ebû Saîd es-Sîrâfî, Ebû Ali el-Kālî, lugat âlimi Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Ebû Ali el-Fârisî ve Ali b. Îsâ er-Rummânî, İbnü’s-Serrâc’ın yetiştirdiği talebeler arasında zikredilebilir. Uzun yıllar Bağdat’ta dil ve edebiyat dersleri veren İbnü’s-Serrâc 26 Zilhicce 316’da (9 Şubat 929) vefat etti.
Müberred ve Zeccâc’dan sonra nahiv sahasında döneminin en güçlü siması olarak kabul edilen İbnü’s-Serrâc, eserlerinde seleflerinin topladığı Arapça’nın gramerine dair dağınık malzemeyi düzenli bir hale getirmiş, bu sebeple eleştirmenler, “Nahiv ilmi deli (dağınık) idi, onu akıllandıran (derli toplu hale getiren) İbnü’s-Serrâc oldu” demişlerdir. Basra dil mektebine bağlı kalan İbnü’s-Serrâc’ın diğer bir özelliği de Kitâbü Sîbeveyhi’den yaptığı nakillerde ve rivayetlerde gösterdiği titizliktir. Aynı zamanda şair olan İbnü’s-Serrâc’ın bazı şiirleri kendi eserlerinde ve diğer kaynaklarda yer almaktadır.
Eserleri. 1. el-Uśûl. İbnü’s-Serrâc, bu önemli eserinde Kitâbü Sîbeveyhi’den çıkardığı malzemeyi benzer kural ve konuları bir araya getirmek suretiyle yeni bir tasnife tâbi tutmuştur. Üzerinde şerh, hâşiye, ta‘lik ve ihtisar şeklinde birçok çalışma yapılan eser (Sezgin, IX, 84) Abdülhüseyin el-Fetlî tarafından üç cilt halinde neşredilmiştir (Bağdad 1973; Beyrut 1985, 1988). Bu neşir hakkında Muhammed Tâhir el-Hımsî ve Ahmed Matar el-Atıyye birer tenkit yazısı kaleme almışlardır (bk. bibl.). Mahmûd Muhammed et-Tanâhî el-Uśûl’ün çeşitli indekslerini yaparak Fehârisü Kitâbi’l-Uśûl li’bni’s-Serrâc adıyla yayımlamıştır (Kahire 1986). Îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî, İbn Bâbeşâz, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Bâziş ve İbn Mu‘tî el-Uśûl üzerine birer şerh yazmışlardır. 2. el-Mûcez. Sarf ve nahve dair olan bu eser dil âlimleri arasında büyük rağbet görmüş ve muhtelif çalışmalara konu olmuştur. Kitabı Mustafa eş-Şüveymî ve Bensâlim Dâmercî yayımlamıştır (Beyrut 1965). 3. el-ǾArûż (nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî, Mecelletü Külliyyeti’l-Âdâb, XV [Bağdad 1972], s. 211-240). 4. İĥticâcü’l-ķurrâǿ. Kıraat ilmi ve tefsirle ilgili olup Abdülhüseyin el-Fetlî tarafından neşredilmiştir (DMBİ, III, 672). 5. el-Ħaŧ (el-Hicâǿ). Arapça kelimelerin imlâları konusunda telif edilen eser, Arapça’da kelimelerin imlâsıyla gramer kuralları arasında sıkı bir ilişki bulunduğundan aynı zamanda
bir gramer kitabıdır (nşr. Abdülhüseyin Muhammed, el-Mevrid, V/3 [Bağdad 1976], s. 103-134). Yâkūt el-Hamevî bunu el-Hicâǿ ve el-Ħaŧ şeklinde iki ayrı eser olarak göstermiştir (MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 200). 6. el-İştiķāķ. Arap dilinin etimolojisi konusunda yapılan ilk çalışmalardan biri olup Muhammed Ali Derviş Mustafa el-Hudarî (Dımaşk 1973) ve Muhammed Sâlih et-Tikrîtî (Bağdad 1973) tarafından neşredilmiştir. 7. eş-Şekl ve’n-naķŧ. Kur’ân-ı Kerîm’in noktalanması ve harekelenmesinden bahseden eserin bir nüshası Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi İsmail Saip Sencer bölümünde bulunmaktadır (Sezgin, IX, 85). Abdülazîz es-Sâverî, İbnü’s-Serrâc’a ait “Kitâbü’l-Ķalem” adlı tek sayfalık bir metni müellifin eserlerine dair bir mukaddimeyle birlikte yayımlamıştır (bk. bibl.).
İbnü’s-Serrâc’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Aĥkâmü’ş-şiǾr, el-Cümel, el-Hemz, Ǿİlelü’n-naĥv, Mücmelü’l-Uśûl (Cümelü’l-Uśûl, el-Uśûlü’ś-śaġīr; el-Uśûl’ün özeti olmalıdır), el-Muvâśalât ve’l-müźekkirât (el-Muvâśalât, el-Muvâśalât fi’l-aħbâr ve’l-müźekkirât, el-Muvâśalât ve’l-müźekkirât fi’l-aħbâr), er-Riyâĥ ve’l-hevâǿ ve’n-nâr, Şerĥu Kitâbi Sîbeveyhi, eş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ, Tehźîbi’l-luġa ve İttifâķu ehli’l-luġa ve fırâķuhum ve mâ yenferidü bihi’l-vâĥidü minhüm.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’s-Serrâc, el-Uśûl (nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî), Bağdad 1973, neşredenin girişi, s. 9-34; a.mlf., el-İştiķāķ, Süleymaniye Ktp., nr. 2358, vr. 41a; a.mlf., Kitâbü’l-Ķalem (nşr. Abdülazîz es-Sâverî, ǾÂlemü’l-kütüb içinde), XV/1, Riyad 1414/1994, s. 70-73; Sîbeveyhi, el-Kitâb, Köprülü Ktp., nr. 1500, vr. 355b; Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naĥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1375/1955, s. 83; Sîrâfî, Aħbârü’n-naĥviyyîne’l-Baśriyyîn (nşr. F. Krenkow), Beyrut-Paris 1936, s. 66, 69, 108-109; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl), Kahire 1373/1954, s. 122; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 92-93; Hatîb, Târîħu Baġdâd, V, 319-320; Sem‘ânî, el-Ensâb (nşr. S. Margoliouth), London 1970, s. 295; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî), Bağdad 1959, s. 170; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VI, 220; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 197-200; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 295; III, 145-150; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 339-340; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 109-110; Brockelmann, GAL Suppl., I, 174; Sezgin, GAS, VIII, 101; IX, 82-85; Hüseyin Yazıcı, İbn as-Sarrac ve Kitab al-İştiķaķ’ı (yüksek lisans tezi, 1987), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Nihad M. Çetin, “Arap Dili Sarf ve Nahvine Dair 3 Eser”, ŞM, III (1959), s. 162-168; Muhammed Tâhir el-Hımsî, “Nažarât fî Kitâbi’l-Uśûl fi’n-naĥv”, MMLAÜr., XII/35 (1985), s. 319-351; Ahmed Matar el-Atıyye, “el-Uśûl fi’n-naĥv”, ǾÂlemü’l-kütüb, XVIII/5, Riyad 1418/1997, s. 419-449; H. Fleisch, “Ibn al-Sarrāғј”, EI² (İng.), III, 930; İnâyetullah Fâtihî Nijâd, “İbn Serrâc”, DMBİ, III, 672-674.
Hüseyin Yazıcı