İBNÜ’s-SAYRAFÎ, Ebü’l-Kāsım
(أبو القاسم ابن الصيرفي)
Ebü’l-Kāsım Tâcü’r-riâse Emînüddîn Alî b. Müncib b. Süleymân el-Kâtib et-Tenûhî (ö. 542/1147)
Fâtımî devlet adamı, tarihçi, edip ve şair.
21 Şâban 463’te (25 Mayıs 1071) Kahire’de doğdu. Babası sarraf olduğu için İbnü’s-Sayrafî diye anıldı. İyi bir öğrenim gördü. Dedesinin devlet dairelerinde kâtiplik yapmış olması onu da bu alana yöneltti.
İnşâ sanatını, Müstansır-Billâh zamanında Dîvânü’l-ceyş reisi olan Sikatülmülk Ebü’l-Alâ Sâid b. Müferric’den öğrendi. Bir süre Dîvânü’l-ceyş ve Dîvânü’l-harâc’da kâtiplik yaptı. Ardından Âmir-Biahkâmillâh tarafından Sikatülmülk ile beraber Dîvân-ı İnşâ’da görevlendirildi. Vezir Efdal b. Bedr, Ali b. Ahmed İbn Ebû Üsâme el-Halebî’nin yerine onu Dîvân-ı İnşâ’nın başına getirmek istediyse de maiyeti buna engel oldu. Bu makama ancak Hâfız-Lidînillâh zamanında geçebildi (526/1132). Daha sonra hâmisi Efdal b. Bedr ile arasının açılması yüzünden bir süre görevinden uzaklaştırıldıysa da yazdığı edebî risâleler sayesinde kendisini affettirip tekrar dönmeyi başardı. Yeni vezir Me’mûn el-Batâihî döneminde de makamını korudu ve 20 Safer 542’de (21 Temmuz 1147) vefat edinceye kadar bu görevde kaldı.
Âmir-Biahkâmillâh devrinden günümüze ulaşan resmî belgelerin çoğunu İbnü’s-Sayrafî kaleme almıştır; bu yazılarının ilki 495 (1101), sonuncusu 537 (1142) yılına aittir. Müsta‘lî-Billâh’ın 495’te (1101) ölümü ve yerine Âmir-Biahkâmillâh’ın halifeliğe getirilişine dair sicil, 501’de (1107) şemsî takvimin hicrî takvime çevrilmesiyle ilgili belge ve 518 (1124) yılında Me’mûn el-Batâihî’nin emriyle yazmış olduğu, “el-Hidâyetü’l-Âmiriyye fî ibtâli’d-da‘veti’n-Nizâriyye” diye bilinen ve Müstansır-Billâh’ın kendisinden sonra imamlığa büyük oğlu Nizâr’ın değil küçük oğlu Müsta‘lî-Billâh’ın getirilmesini vasiyet ettiğini Nizâr’ın kız kardeşinin şahitliğiyle belgeleyen metin onun kaleminden çıkmıştır. Âmir-Biahkâmillâh ve Hâfız-Lidînillâh zamanında Fâtımî halifelerinin çeşitli törenler dolayısıyla yazdırdıkları belgelerin çoğunu da İbnü’s-Sayrafî kaleme almıştır. Yâkūt el-Hamevî ve ona dayanarak Safedî, İbnü’s-Sayrafî’nin yazmış olduğu belgelerin dört ciltten fazla tuttuğunu rivayet etmektedir (MuǾcemü’l-üdebâǿ, X, 281; el-Vâfî, XXII, 229). Bu risâlelerin yaklaşık yirmi cilt olduğu da söylenmiştir.
Eserleri. 1. el-Efđaliyyât. İbnü’s-Sayrafî, çeşitli konularda yazdığı edebî risâlelerin çoğunu Efdal b. Bedr’e ithaf etmiş, bu risâlelerden yedisi bir müstensih tarafından el-Efđaliyyât adıyla bir mecmuada toplanmıştır. Risâletü’l-Ǿafv, Risâletü reddi’l-mežâlim, Risâletü lümaĥi’l-mülaĥ, Risâletü menâǿiĥi’l-ķarâǿiĥ, Risâletü Münâcâti şehri ramażân, Risâletü Ǿaķāǿili’l-feżâǿil, Risâletü’t-tedellî Ǿale’t-tesellî adındaki risâleleri içine alan ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshası bulunan mecmuayı (Fâtih, nr. 5410) Velîd Kassâb ve Abdülazîz el-Mânî yayımlamıştır (Dımaşk 1982). Risâletü’l-Ǿafv’ın müstakil bir neşrini de Hilâl Nâcî gerçekleştirmiştir (Bağdad 1976). 2. el-İşâre ilâ men nâle’l-vezâre. Fâtımî vezirleri hakkında telif edilmiş ilk kitap sayılan bu eserine müellif Fâtımîler’in birinci veziri Ya‘kūb b. Killis ile başlamış ve kitabı ithaf ettiği Me’mûn el-Batâihî’nin vezirlik dönemine kadar (1122-1125) gelmiştir. Özellikle Hâkim-Biemrillâh devrinde (996-1021) görev yapanlar olmak üzere bazı vezirlerin biyografilerine yer vermediği gibi bazı kâtiplerinkini de son derece muhtasar tutmuştur. İlk defa Abdullah Muhlis tarafından yayımlanan eseri (BIFAO, XXV [1924], s. 49-112; XXVI [1926], s. 49-70), Eymen Fuâd Seyyid müellifin el-Ķānûn fî dîvâni’r-resâǿil adlı kitabıyla birlikte tekrar neşretmiştir (Kahire 1990). 3. el-Ķānûn fî dîvâni’r-resâǿil (Ķānûnü dîvâni’r-resâǿil). Ali b. Halef’in Mevâddü’l-beyân adlı eserinden sonra müslüman Mısır’daki divan yazışmaları alanında telif edilmiş ikinci kitap olup eserde divanda görev alacak kişilerde bulunması gereken şartlar açıklanmıştır. Müellif bu kitabını, bir isyan sonucu vezirliği ele geçiren ve Ekim 1130 - Aralık 1131 tarihleri arasında bu makamda kalan Vezir Ebû Ali Ahmed b. Efdal Küteyfât için kaleme almıştır. Ali Behcet tarafından yayımlanan eseri (Kahire 1905) Henri Massé Fransızca’ya çevirmiştir (“Code de la chancellerie d’état”, BIFAO, XI [1914], s. 65-120). Kitabın ikinci bir yayımı da yukarıdaki eserle birlikte Eymen Fuâd Seyyid tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1990). 4. Siyerü’t-târîħ. Ebü’l-Kāsım et-Tayyib b. Ali b. Ahmed et-Temîmî’nin tarihinden ihtisar edilmiştir. Devâdârî kitabın müellif nüshasını görmüş ve Fâtımîler’in kuruluş yıllarından Hâfız-Lidînillâh zamanına kadar olan dönemle ilgili haberler nakletmiştir. İbn Hallikân ve Makrîzî’nin İbnü’s-Sayrafî’ye nisbet ettikleri, onun el-İşâre adlı kitabında bulunmayan nakiller de bu eserden alınmış olmalıdır.
İbnü’s-Sayrafî ayrıca çağdaşı bazı şairlerin divanlarından seçmeler yapmıştır. Hilâl Nâcî bu seçmelerden bir kısmını el-Muħtâr min şiǾri şuǾarâǿi’l-Endelüs adıyla yayımlamış (el-Mevrid, IV [Bağdad 1975], s. 105-138), Abdürrâzık Hüseyin de eseri yeniden neşretmiştir (Amman 1985). Kaynaklar müellifin Kitâbü ǾUmdeti’l-muĥâdeŝe ve Kitâb fi’s-sükr adlı iki eserinden daha söz etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Kāsım İbnü’s-Sayrafî, el-Ķānûn fî dîvâni’r-resâǿil (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1410/1990, neşredenin girişi, s. 1-26; a.mlf., el-Efđaliyyât (nşr. Velîd Kassâb - Abdülazîz el-Mâni‘), Dımaşk 1982, neşredenin girişi, s. e-k; Silefî, MuǾcemü’s-sefer (nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî), Beyrut 1993, s. 258; İbnü’l-Me’mûn, Nuśûś min aħbâri Mıśr (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1983, s. 4; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, X, 281; XV, 79-81; İbn Saîd el-Mağribî, en-Nücûmu’z-zâhire fî ĥulâ ĥażreti’l-Ķāhire (nşr. Hüseyin Nassâr), Kahire 1980, s. 252-254; İbn Müyesser, Aħbâru Mıśr (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1981, s. 138; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 270; II, 177; III, 334, 374; İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-dürer, VI, 111, 507; Safedî, el-Vâfî, XXII, 228-233; Makrîzî, İttiǾâžü’l-ĥunefâ (nşr. Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed), Kahire 1416/1996, III, 185; Brockelmann, GAL Suppl., I, 489-490; Cemâleddin eş-Şeyyâl, MecmûǾatü’l-veŝâǿiķı’l-Fâŧımiyye, Kahire 1958, s. 42-43; a.mlf., “Ibn al-Śayrafī”, EI² (Fr.), III, 956-957; Muhammed Kâmil Hüseyin, Fî Edebi Mıśri’l-Fâŧımiyye, Kahire 1970, s. 342-348; Eymen Fuâd Seyyid, Dirâsetü’n-naķdiyye li-meśâdiri târîħi’l-Fâŧımiyyîn fî Mıśr, dirâsât ǾArabiyye ve İslâmiyye mehdât ilâ Maĥmûd Muĥammed Şâkir, Kahire 1982, s. 157-158; İbrâhim es-Sâmerrâî, “et-Türâş ve Kitâbü’l-Efđaliyyât”, ǾÂlemü’l-kütüb, VIII/1, Riyad 1987, s. 35-40; Sîmîn Muhakkık, “İbn Śayrafî”, DMBİ, IV, 125-126.
Eymen Fuâd Seyyid