İBNÜ’n-NEHHÂS ed-DIMAŞKĪ
(ابن النحّاس الدمشقي)
Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Ahmed b. İbrâhîm b. Muhammed ed-Dımaşkī ed-Dimyâtî (ö. 814/1411)
Şâfiî fakihi.
Dımaşk’ta doğdu. Klasik kaynaklarda Muhyiddin lakabıyla anılmakla birlikte onun “din” kelimesiyle terkip oluşturan sıfatların kullanılmasına karşı çıkması sebebiyle (Tenbîhü’l-ġāfilîn, s. 509-510) bu lakabın kendisine sonradan verilmiş olabileceği akla gelmektedir. Ebû Zekeriyyâ künyesini de yalnız Ziriklî kaydetmektedir. Timur’un Dımaşk’ı işgali sırasında Mısır’a göç etti (803/1401) ve Aşağı Mısır’daki Menzile beldesinde bir müddet kaldıktan sonra Dimyat’a yerleşti. Özellikle fıkıh ve matematik ilimlerinde temayüz etti. Öğrencilerinden sadece, MeşâriǾu’l-eşvâķ adlı eserini rivayet eden Şemseddin Muhammed b. Hasan el-Bedrân’ın ismi zikredilmektedir. Önce Hanefî mezhebinde iken daha sonra Şâfiî mezhebine intisap eden İbnü’n-Nehhâs’ın eserlerinde dört mezhebin görüşlerine de atıflarda bulunması mezhep taassubuna kapılmadığı izlenimini vermektedir. Mücâhid bir âlim olarak bilinen İbnü’n-Nehhâs, Dimyat geçidinde Franklar’la yapılan bir çatışma sırasında 13 Cemâziyelevvel 814 (2 Eylül 1411) tarihinde şehid oldu.
Eserleri. 1. MeşâriǾu’l-eşvâķ ilâ meśâriǾi’l-Ǿuşşâķ ve müŝîrü’l-ġarâm ilâ dâri’s-selâm (Kahire 1272, 1290, 1325; nşr. İdrîs Muhammed Ali - Muhammed Hâlid el-İstanbûlî, I-II, Beyrut 1410/1990). Bir taraftan Moğollar, diğer taraftan Franklar’ın saldırılarına mâruz kalınan bir dönemde müslümanları cihada teşvik için kaleme alınmıştır. Ramazan 811 - Cemâziyelâhir 812 tarihleri arasında (Ocak-Ekim 1409) otuzu aşkın kaynaktan istifadeyle hazırlanan eser (kaynakların bir listesi için bk. MeşâriǾu’l-eşvâķ, s. 72-74) otuz üç babdan ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Bizzat müellifin Muħtaśaru MeşâriǾi’l-eşvâķ ilâ meśâriǾi’l-Ǿuşşâķ adıyla on bab halinde ihtisar ettiği eserin (Bulak 1242, 1251; İstanbul 1294) Mahmûdü’l-Âlim el-Menzilî (ö. 1311/1893) tarafından kaleme alınmış Fükâhetü’l-eźvâķ min MeşâriǾi’l-eşvâķ adlı bir muhtasarı daha vardır (Bulak 1290). Eseri Sokullu Mehmed Paşa’nın emriyle şair Bâkî Feżâǿilü’l-cihâd
adıyla Türkçe’ye, Joseph von Hammer Purgstall Almanca’ya çevirmiştir (Leipzig 1805). Bâkî tercümesinin biri müellif hattı olmak üzere (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Şer‘iyye, nr. 1286) birçok yazma nüshası günümüze ulaşmıştır. 2. Tenbîhü’l-ġāfilîn Ǿan aǾmâli’l-câhilîn ve taĥžîrü’s-sâlikîn min efǾâli’l-hâlikîn (Kahire 1309, 1313; nşr. Abdullah b. Muhammed b. Humeyd, Riyad 1406/1986; nşr. İmâdüddin Abbas Saîd, Beyrut 1407/ 1987; nşr. İdrîs Muhammed Ali, I-II, Beyrut 1410/1990). Müellifin yaşadığı dönemde yaygınlaşan bid‘atlara karşı mücadele etmenin fazileti, şartları, dereceleri ve bunu terkedenlerin sorumlulukları gibi konuları incelemektedir. Eserde, bid‘atlara karşı olmasıyla tanınan Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin fikirleri yanında onun yaklaşımını benimseyen İbn Kayyim el-Cevziyye ve Zehebî’nin el-Kebâǿir’leriyle İbnü’l-Hâc el-Abderî’nin el-Medħal’i, Şâtıbî’nin el-İǾtiśâm’ından faydalanmış olmasından hareketle İbnü’n-Nehhâs’ın bu hususta Selefî bir yaklaşımı benimsediğini söylemek mümkündür. Tenbîhü’l-ġāfilîn, Muhammed b. Berekât b. Ahmed el-Harfûşî tarafından ihtisar edilmiştir. 3. Beyânü’l-maġnem fi’l-virdi’l-aǾžam. Zikir, kıraat ve tesbih hakkında bir mukaddime ile yedi bölümden meydana gelen bu eser genel olarak tasavvufla ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2566; diğer nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 92; Suppl., II, 83). İbnü’n-Nehhâs’ın kaynaklarda ayrıca Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Tecrîdi’l-kelâm, İħtiśârü’r-Ravża li’n-Nevevî ve Şerĥu Maķāmâti’l-Ĥarîrî adlı eserleri zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’n-Nehhâs ed-Dımaşkī, MeşâriǾu’l-eşvâķ ilâ meśâriǾi’l-Ǿuşşâķ (nşr. İdrîs Muhammed Ali - Muhammed Hâlid İstanbûlî), Beyrut 1410/1990, neşredenlerin girişi, I, 10-19; a.mlf., Tenbîhü’l-ġāfilîn Ǿan aǾmâli’l-câhilîn (nşr. İmâdüddin Abbas Saîd), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 3-8; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr, VII, 24-25, 31; Sehâvî, ed-Davǿü’l-lâmiǾ, I, 203-204; Keşfü’ž-žunûn, I, 262, 348, 487; II, 1686, 1703; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 105; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 239; Serkîs, MuǾcem, II, 1711, 1850; Brockelmann, GAL, II, 91-92; Suppl., II, 83; Îżâĥu’l-meknûn, II, 424; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 120; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 142-143; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 35; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 87; VII, 175; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 228-229; Mehdî Selemâsî, “İbn Neĥĥâs”, DMBİ, V, 42-43.
Ferhat Koca