İBNÜ’l-MUVAKKİT
(ابن الموقّت)
Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh el-Merrâküşî (1894-1949)
Âlim ve muvakkit.
Merakeş’te doğdu. Babası bu şehirdeki İbn Yûsuf Camii’nde muvakkitlik yaptığı için İbnü’l-Muvakkit diye tanındı; daha sonra aynı görevi üstlenince Muvakkit lakabıyla da anıldı. İlk öğrenimini, babasının yönlendirmesiyle tasavvuf ehli âlimlerin ders verdiği medreselerde tamamladı ve hocalarından çok etkilendi. İbnü’l-Muvakkit, telif faaliyetine Faslı tanınmış şahsiyetlerin biyografilerini yazmakla başladı ve 1917-1929 yılları arasında kaleme aldığı dört eseriyle adını duyurdu. Bu alanda aralarında İbn Asker el-Mağribî, İbnü’l-Kādî ve Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin de bulunduğu Mağrib’in meşhur biyografi yazarlarının metoduna uymuş ve onların geleneksel çizgisini devam ettirmiştir. Daha sonra Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ gibi İslâmî ıslah hareketi mensuplarının eserleriyle Muhammed Hâfız İbrâhim ve Muhammed el-Müveyhilî’nin hiciv ağırlıklı romanlarını okuyunca onlardan etkilendi. Bu âni değişikliğin ardından, geleneksel İslâm anlayışını sürdüren muhafazakâr ulemâya karşı ıslahatçıların yanında yer aldı ve onların yürüttüğü mücadeleyi heyecanla savundu. Ölümüne kadar tarikatlara, dervişlere, kadılara, kāidlere ve bozulduğuna inandığı bütün kurumların mensuplarına cephe aldı; özellikle yazılarında Cezayir’de sömürgeciliğe karşı bağımsızlık savaşına katılan birkaçı hariç tarikatların tamamını hedef edindi ve devamlı surette müslümanları Selefiyye çizgisine, Kur’an’a ve sahih sünnete dönmeye çağırdı. Avrupalı sömürgecilerin hayat tarzını benimseyen müslümanları da şiddetle eleştiriyor, yazdığı risâlelerde bir yandan onları, bir yandan gelenekçi âlimleri tenkit ediyordu. 1947’de gittiği hacdan dönüşünde kendini ibadete verdi ve 30 Kasım 1949’da Merakeş’te vefat etti.
Eserleri. İbnü’l-Muvakkit’in eserleri düşünce ve fikir yapısında meydana gelen değişikliğe göre iki grupta toplanmakta olup başlıcaları şunlardır: 1. es-SaǾâdetü’l-ebediyye fi’t-taǾrîf bi-meşâhiri’l-ĥażreti’l-Merrâküşiyye (I-II, Dârülbeyzâ 1917-1918; Kahire 1953). Müellifin en meşhur eseridir. 2. TaǾŧîrü’l-enfâs fi’t-taǾrîf bi-Şeyħ Ebi’l-ǾAbbâs es-Sebtî (Fas 1918). Merakeş’te medfun yedi önemli şahsiyetten biri olan velî Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ca‘fer es-Sebtî’nin biyografisidir. 3. İžhârü’l-meĥâmid fi’t-taǾrîf bi-mevlânâ el-vâlid (TaǾŧîrü’l-enfâs’ın hâmişinde, Fas 1918). 1911’de vefat eden babası Muhammed b. Abdullah’ın hayatını anlatmaktadır. 4. el-İnbisâŧ bi-telħîśi’l-iġtibâŧ (Kahire 1928). Sîdî Muhammed Bû Cendâr’ın Kitâbü’l-İġtibâŧ bi-terâcimi aǾlâmi’r-Ribâŧ adlı eserinin bir özetidir. 5. el-Keşf ve’t-tibyân Ǿan ĥâli ehli’z-zamân (Kahire 1932). Islahatçı fikrî yapısını sergilediği, müslüman toplumunun her kesiminde işlenen kötülükleri, ortaya çıkarılan bid‘at ve hurafeleri ve Batılı hayat tarzını tenkit ettiği eseridir; özellikle müslümanların içine düştüğü çöküntünün en önemli sebebinin bid‘at ve hurafelerin yayılması olduğu tezini işler. 6. er-Riĥletü’l-Merrâküşiyye (Mirǿâtü’l-mesâviǾi’l-vaķtiyye, es-Seyfü’l-meslûl Ǿale’l-muǾârıż Ǿan sünneti’r-Resûl) (Kahire 1933). Merakeş’te yaşayan halkın bid‘atlarını ve İslâm’a aykırı âdetlerini iki şahsı konuşturarak eleştirdiği eseridir. 7. el-İstibśâr fî źikri’l-ĥavâdiŝi’l-emśâr (Kahire, ts.). 8. MecmûǾatü’l-yevâķīti’l-Ǿaśriyye (el-İstibśâr ile birlikte yayımlanmıştır). 9. el-MuǾrib Ǿan meşâhîri müdüni’l-Maġrib (Kahire 1349).
Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde müellifin şu eserlerinden de bahseder: Nüzhetü’l-mâlik ve’l-mülûk fî tercemeti meşâhiri’l-mülûk (1929’da tamamlanmıştır), el-Ǿİnâyetü’r-rabbâniyye fi’t-taǾrîf bi-şüyûħinâ min hâźihi’l-ĥażreti’l-Merrâküşiyye (hocalarını tanıttığı bir fihristtir), İrşâdü’ş-şeyħ ve’ş-şâriħ bi-mülaħħaśi baǾżi’t-tevârîħ, eż-Żiyâǿü’l-münteşir fî aǾyâni’l-ķurûni’l-ûlâ ile’r-râbiǾ Ǿaşer, Netâǿicü’l-efkâri’l-ĥaķķıyye fî medĥi’ŧ-ŧarîķati’l-Fetĥiyye, MeǾâricü’l-münâ ve’l-emânî fi’t-taǾrîf bi-şeyħine’l-Ķuŧb Mevlânâ Fetĥillâh el-Bennânî (Hocası ve şeyhi Ebü’l-Fazl Fethullah b. Ebû Bekir el-Bennânî’nin tarikatı hakkında yazdığı şiirlerini topladığı divanıdır), Rûĥu’l-yaķīn fî baǾżı mezâyâ Seyyidi’l-müttaķīn (Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, I, 58, 168, 225, 245, 278; II, 306, 413).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, Dârülbeyzâ 1960, bk. İndeks; a.mlf., İtĥâfü’l-müŧâliǾ bi-vefeyâti aǾlâmi’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ ve’r-râbiǾ (MevsûǾatü aǾlâmi’l-Maġrib içinde, nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1996, VIII, 2864; IX, 3248; a.mlf., Sellü’n-nisâl (a.e. içinde), IX, 3248-3249; Jamil M. Abun-Nasr, The Tijaniyya, London 1965, s. 181; J. Berque, French North Africa: The Maghrib Between Two World Wars, London 1967, s. 74; Fevzî Abdürrezzâk, el-MaŧbaǾatü’l-ĥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1986, s. 34, 57, 60; Muhammed el-Menûnî, el-Meśâdirü’l-ǾArabiyye li-târîħi’l-Maġrib, Muhammediye 1989, II, 204, 213, 270-271; A. Faure, “Un réformateur marocain, Muĥammad b. Muĥammad b. ǾAbd Allāh al-Muwaqqit al-Marrākušī”, Hespéris, sy. 1-2, Paris 1952, s. 165-194; a.mlf., “Ibn al-Muwaķķit”, EI² (Fr.), III, 917-918.
Ahmet Kavas