İBNÜ’l-MUKRÎ el-YEMENÎ

(ابن المقري اليمني)

Ebû Muhammed Şerefüddîn İsmâîl b. Ebî Bekr b. Abdillâh eş-Şâverî eş-Şercî el-Yemenî (ö. 837/1433)

Şâfiî fakihi, edip ve şair.

Genellikle kabul edilen rivayete göre 754 (1353) yılında, Yemen’in Kızıldeniz sahilinde bulunan Şerce bölgesindeki Ebyâtü Hüseyin’de dünyaya geldi ve orada yetişti. Doğumu için 755 (1354) ve 765 (1363) yılları da verilmektedir. Benî Şâver kabilesine mensuptur. İlk öğrenimini bölgenin hocalarından gördükten sonra 782’de (1380) Zebîd’e gitti. Ebû Abdullah Cemâleddin Muhammed b. Abdullah er-Reymî’den fıkıh, Muhammed b. Zekeriyyâ ve Sirâcüddin Abdüllatîf b. Ebû Bekir eş-Şercî gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı okudu. Fıkıh, fıkıh usulü, mantık ve Arap dilinde uzmanlaşarak bölgenin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. İlmî münakaşalarda büyük başarı gösterdiği, özellikle Muhyiddin İbnü’l-Arabî taraftarları ile yaptığı tartışmalarda ortaya koyduğu görüşlerinin takdir topladığı kaydedilmektedir. Arap edebiyatının nazım ve nesrinde usta olan İbnü’l-Mukrî’nin, şiirlerinde başta cinas olmak üzere edebî sanatların bütün inceliklerini ustalıkla kullandığı için bu hususta Mütenebbî’den üstün olduğu söylenmiştir.

İbnü’l-Mukrî, Resûlî Devleti’nin hükümdarı el-Melikü’l-Eşref İsmâil tarafından önce Taiz’deki Mücâhidiyye Medresesi’ne, ardından Zebîd’deki Nizâmiyye Medresesi’ne müderris tayin edildi. O dönemde kendisine idarî ve siyasî bazı görevler de verildi; Mehâlib’e emîr ve arkasından Mısır’a elçi olarak gönderildi. Ayrıca çeşitli yerlerde kadılık yaptı. 808 (1406) yılında hac maksadıyla gittiği Mekke’de Şerîf Bedreddin Hasan b. Aclân ile görüşüp kendisi için yazdığı kasideyi sunduktan sonra Halye (Yemen) Emîri Mûsâ b. Harâmî’nin barış teklifini ileten İbnü’l-Mukrî, hem bu teklifin kabul edilmesini sağladı hem de 30.000 dirhemle ödüllendirildi (kaside için bk. İbn Tağrîberdî, V, 95-97). 837 yılı Safer ayı sonunda (Ekim 1433) Zebîd’de vefat etti.

Eserleri. 1. İrşâdü’l-ġāvî ilâ (fî) mesâliki’l-Ĥâvî (Kahire 1302, 1320). Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin el-Ĥâvi’ś-śaġīr adlı kitabının muhtasarı olup Şâfiî fıkhının önemli eserlerinden Muħtaśarü’l-Ĥâvi’ś-śaġīr olarak da bilinmektedir. İbnü’l-Mukrî bu eserinde kendi görüşlerine de yer vermiş, zaman zaman kısa açıklamalarda bulunmuştur. Sıbt İbnü’l-Acemî ve Ebü’l-Fazl Şehâbeddin İbnü’s-Sayrafî’nin manzum hale getirdiği İrşâdü’l-ġāvî üzerine bizzat müellif (aş. bk.), ayrıca Kemâleddin İbn Ebû Şerîf el-Makdisî (el-İsǾâd bi-şerĥi’l-İrşâd), Şemseddin Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî ve Muslihuddin Mehmed Lârî tarafından birer, İbn Hacer el-Heytemî tarafından biri küçük (el-İmdâd fî şerĥi’l-İrşâd), diğeri büyük (Fetĥu’l-cevâd bi-[fî] şerĥi’l-İrşâd) iki şerh kaleme alınmıştır. Eser ayrıca Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî tarafından telhis edilmiştir. 2. İħlâśü’n-nâvî fî İrşâdi’l-ġāvî ilâ mesâliki’l-Ĥâvî (Kitâbü’t-Temşiye bi-şerĥi İrşâdi’l-ġāvî fî mesâliki’l-Ĥâvî). Müellifin bir önceki eserine yazdığı iki ciltlik şerhtir. Şâfiî mezhebinin altmış beş temel kaynağından istifade ile hazırlanmış olan eser 90.000 civarında meseleyi ihtiva etmektedir. Bilhassa Afrika ile Yemen’de ders kitabı olarak okutulan İħlâśü’n-nâvî birçok defa yayımlanmıştır (nşr. Abdülazîz Atıyye Zelat, I-IV, Kahire 1409-1411/1989-1991; nşr. Mahmud Abdülmütecellî Halîfe, I-III, Kahire 1409/1988, Ahmed Osman Muhammed eş-Şâşî es-Somâlî’nin et-TaǾlîķ’i ile birlikte). 3. Ravżü’ŧ-ŧâlib. Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn’inin ihtisarı olup Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Esne’l-meŧâlib adlı şerhiyle birlikte dört cilt halinde basılmıştır (Kahire 1313). Bu şerhe Abdullah b. Ömer Bâ Mahreme bir hâşiye, Ravżü’ŧ-ŧâlib’e de İbnü’l-Mukrî’nin talebesi


Fetâ (el-İlhâm limâ fi’r-Ravżi mine’l-evhâm) ve Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman İbn Sûle ed-Dimyâtî (Şerĥu’r-Ravż) birer şerh yazmıştır. 4. ǾUnvânü’ş-şerefi’l-vâfî fî Ǿilmi’l-fıķh ve’l-Ǿarûż ve’t-târîħ ve’n-naĥv ve’l-ķavâfî (Haydarâbâd-Dekken 1272; Halep 1294; Kahire 1272, 1318; Kalküta 1294; Taiz-Dımaşk 1987). Aslında bir fıkıh kitabı olmakla birlikte satır başları, ortaları ve sonlarındaki harf ya da kelimeler aynı zamanda birer sütun içinde yukarıdan aşağıya sıralandığı takdirde aruz, tarih, nahiv ve kafiye alanında dört ayrı eser oluşturmaktadır. İbnü’l-Mukrî, el-Melikü’l-Eşref’e takdim etmek üzere hazırladığı bu kitabı, tamamlanmasından önce sultanın vefatı sebebiyle yerine geçen oğlu el-Melikü’n-Nâsır Ahmed’e sunmuştur. Sultanın iltifatını ve bölge âlimlerinin takdirini kazanan eser, İbn Kādî Şühbe tarafından Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh’i ile aynı değerde sayılmıştır. Son olarak Abdullah İbrâhim el-Ensârî’nin yaptığı tahkikli neşirde (Devha 1396/1976, 1400/1980), renklendirme yardımıyla ana metni ve diğer eserleri belirginleştiren ve kitabın bu özelliğini ön plana çıkaran bir basım tekniği uygulanmıştır. 5. el-Cevâhirü’l-lâmiǾa fî tecnîsi’l-ferâǿidi’l-câmiǾa li’l-meǾâni’r-râǿiǾa (el-BedîǾiyye). İzzeddin Ali b. Hüseyin b. Ali el-Mevsılî ve Safiyyüddin el-Hillî gibi bazı şairlerin bedîiyyâtı tarzındaki bu eser el-Melikü’n-Nâsır Ahmed’in emriyle hazırlanmıştır. 144 beyitte 150 bedîî sanatın ortaya konduğu kitabın birçok kütüphanede yazma nüshası vardır (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 814, Şehid Ali Paşa, nr. 2396; ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 254). Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir yazması bulunan el-Cümânâtü’l-bedîǾa fî medĥi Ǿalemi’ş-şerîǾa adlı eser de bu kitap olmalıdır (Hitti v.dğr., s. 38-39). 6. el-Ferîdetü’l-câmiǾa li’l-meǾâni’r-râǿiǾa. Müellifin bir önceki eserine yazdığı şerhtir (nşr. Abdurrahman Abdullah Ahmed el-Hadramî, San‘a 1406/1985). 7. Dîvân (MecmûǾu’l-Ķāđi’l-Fâżıl Şerefiddîn İsmâǾîl b. Ebî Bekr el-Muķrî) (Bombay 1305). Emîrlere methiye niteliğinde kasidelerden müteşekkil olup İbnü’l-Mukrî’nin bir çağdaşı tarafından derlenmiştir. 8. Dîvânü İbni’l-Muķrî (nşr. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî, Devha 1988). Ahmed b. Ahmed eş-Şercî’nin derlediği bu divan öncekinden farklıdır. 9. Lâmiyyetü İsmâǾîl b. Ebî Bekr el-Muķrî. Birçok defa basılan bu kaside (Kalküta 1811, Ahmed b. Muhammed el-Yemenî eş-Şirvânî’nin Nefĥatü’l-Yemen’i ile birlikte; Bombay 1286/1869, 1297/1880), çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan MuǾârażatü Lâmiyyeti’l-ǾAcem ile aynı eser olmalıdır. 10. el-Ķaśîdetü’d-dâmiġa (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3144, vr. 184b-188a). 186 beyit olup Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin tasavvuf anlayışını ve özellikle vahdet-i vücûd nazariyesini Hz. Peygamber’e şikâyet üslûbunda eleştirmektedir. 11. TevsîǾu beyteyi’l-Ĥarîrî. Harîrî’nin benzeri yazılamayacağı ileri sürülen iki beytine benzer olarak hazırlanan elli beyitlik bir kasidedir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1854; Şehid Ali Paşa, nr. 2159). 12. eź-ŹerîǾa ilâ naśri’ş-şerîǾa. Ömer b. Yûsuf el-Mahrûmî’nin el-ǾAŧâ bi’n-nûri’l-vehbî Ǿan esrâri cevâhiri İbni’l-ǾArabî adlı eserinde yer alan tasavvufî bid‘atlara reddiye mahiyetinde yazılmış 162 beyitlik bir kasidedir (Brockelmann, GAL, II, 243; Suppl., II, 254). 13. ǾAkīdetü İsmâǾîl el-Muķrî. Mektebetü câmiati’l-Melik Suûd’da (Usûlüddin, nr. 1139/3) yedi varaklık bir nüshası vardır. Müellifin çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan diğer eserleri de şunlardır: Ķaśîdetü’l-ezkiyâǿ fî ŧarîķati’l-evliyâǿ, el-Ķaśîdetü’t-tâǿiyye, Risâle fî mesâǿili’l-ħilâf, er-Rikâzü’l-muħammes fîmâ ķīle mine’l-evcüh fi’l-mâǿi’l-müşemmes, Manžûmetü’d-dimâǿ (Dimâǿü’l-ĥâc ve’l-iǾtimâr), Esmâǿüllâhi’l-ĥüsnâ, Taħmîsü’l-Ķaśîdeti’l-Muđariyye (Brockelmann, GAL Suppl., II, 254-255; Mach - Ormsby, s. 256).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Mukrî el-Yemenî, ǾUnvânü’ş-şerefi’l-vâfî (nşr. Abdullah İbrâhim el-Ensârî), Katar 1400/1980, neşredenin girişi, s. 5-25; a.mlf., İħlâśü’n-nâvî (nşr. Abdülazîz Atıyye Zelat), Kahire 1409/1989, neşredenin girişi, I, 3-23; Ali b. Hasan el-Hazrecî, el-ǾUķūdü’l-lüǿlüǿiyye (nşr. M. Besyûnî Asel), Kahire 1329/1911, II, 253, 264, 318; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, IV, 85-86; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr, VIII, 309; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ś-śâfî, II, 386-390; V, 95-97; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 292-295; Keşfü’ž-žunûn, I, 49, 69, 234, 310, 626, 794, 919, 930; II, 1175, 1336; Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķutri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, s. 566; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 256-257; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 142-145; Flügel, Handschriften, I, 14-15; Pertsch, Gotha, I, 53; Ch. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London 1894, s. 126, 202, 378, 487-488, 600-601, 623, 626; Serkîs, MuǾcem, I, 248-249; Philip K. Hitti v.dğr., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton 1938, s. 38-39, 537-538, 650; Brockelmann, GAL, II, 243-244, Suppl., II, 254-255; Karatay, Arapça Basmalar, s. 286; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1955, II, 76; VI, 135, 139; VII, 93, 128; L. Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, Copenhagen 1956, s. 146; A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum,


London 1967, I, 758; Fihrisü maħŧûŧâti CâmiǾati’l-Meliki’s-SuǾûd: Uśulü’d-dîn ve’l-fıraķu’l-İslâmiyye, Riyad 1402/1982, V, 150-151; C. Zeydan, Âdâb, II, 248-249; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, II, 61-62; Tâhâ Ahmed Ebû Zeyd, İsmâǾîl el-Muķrî: Ĥayâtühû ve şiǾrüh, Beyrut-San‘a 1406/1986; R. Mach - E. L. Ormsby, Handlist of Arabic Manuscripts (New Series) in the Princeton University Library, Princeton 1987, s. 256; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 220, 364-365; Cengiz Kallek, “el-Hâvi’s-sagīr”, DİA, XVI, 536.

Saffet Köse