İBNÜ’l-MU‘TEMİR
(ابن المعتمر)
Ebû Attâb Mansûr b. el-Mu‘temir b. Abdillâh es-Sülemî el-Kûfî (ö. 132/750)
Hadis hâfızı, tâbiî.
Kûfe’de doğdu. İlk öğreniminden sonra 80 (700) yılı civarında hadis tahsiline başladı. Başta kıraat ve fıkıh olmak üzere dinî ilimleri öğrendi. Ebû Vâil Şakīk b. Seleme, Saîd b. Cübeyr, İbrâhim en-Nehaî, Şa‘bî, Hasan-ı Basrî ve Mücâhid b. Cebr gibi tâbiîlerden hadis rivayet etti. Ashaptan Enes b. Mâlik ile Kûfe’de yaşayan diğer bazı sahâbîleri görmüş olabileceği belirtilmektedir. Bununla birlikte hocaları tâbiînden olduğu için onu tebeu’t-tâbiînden sayanlar da vardır (İbn Hibbân, Meşâhîru Ǿulemâǿi’l-emśâr, s. 166). İbnü’l-Mu‘temir öğrenimini Kûfe’de tamamladı ve burada yaşadı. Ancak Hammâd b. Zeyd onu Mekke’de gördüğünü söylemektedir (Fesevî, II, 638, 788). Kendisinden Eyyûb es-Sahtiyânî, Ebû Hanîfe, Ma‘mer b. Râşid, İbrâhim b. Edhem, Süfyân es-Sevrî, Şu‘be b. Haccâc ve Süfyân b. Uyeyne gibi pek çok âlim hadis öğrendi.
Muhammed el-Bâkır’a fikrî yakınlığı sebebiyle İbnü’l-Mu‘temir’in Şiîliğe meyli olduğu ileri sürülmüşse de bu konuda bir aşırılığı yoktu. İlim ve ibadet hayatına engel olabilecek her türlü meşguliyetten uzak durduğu bilinmekte, ancak Şiî âlimi İbn Şâzân en-Nîsâbûrî, onun Hişâm b. Abdülmelik’in güvenlik görevlilerinden biri olduğunu söylemektedir (el-Îżâĥ, s. 91). Irak Emîri Yûsuf b. Ömer es-Sekafî, İbnü’l-Mu‘temir’i istemediği halde Kûfe kadılığına tayin ettiyse de o, her çareye başvurarak iki ay içinde kendisini bu görevden azlettirmeyi başardı. İbnü’l-Mu‘temir Kûfe’de vefat etti.
İbnü’l-Mu‘temir, güçlü hâfızası ve sika oluşu bakımından Kûfe’de yetişen hadis âlimlerinin en meşhurlarından biridir. Hadisleri birbirine karıştırmaz ve tedlîs yapmazdı. Hadis öğrenirken çok titiz davranır, güvenilir olduğu bilinenlerin dışında hiç kimsenin rivayetine önem vermezdi. Bu sebeple onu ne adâlet ne de zabt yönünden tenkit eden oldu. Hadisleri yazmak yerine ezberlemeyi tercih eder, talebelerine de bunu tavsiye ederdi. Ancak yaşlanıp hâfızasının zayıfladığını ve bazı hadisleri unuttuğunu farkedince bunları yazmadığına pişman oldu. Rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer alan İbnü’l-Mu‘temir’in 2000 civarında hadis naklettiği, ayrıca fıkıh ve kıraat bilgisine sahip olduğu belirtilmektedir. İbnü’l-Mu‘temir’in derin ilmi yanında sûfîliğine ve zühdüne de işaret edilmekte, az yeme, az konuşma ve az uyuma prensiplerini titizlikle uyguladığı, çok ağladığı ve ömrünün sonlarına doğru gözlerine perde indiği kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Tirmizî, “Śalât”, 401; Süfyân es-Sevrî, Tefsîr, Beyrut 1403/1983, s. 468-469; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VI, 337; Yahyâ b. Maîn, MaǾrifetü’r-ricâl (nşr. Muhammed Kâmil el-Kassâr), Dımaşk 1405/1985, I, 119; İbn Şâzân en-Nîsâbûrî, el-Îżâĥ (nşr. Celâleddin el-Hüseynî el-Urmevî), Tahran 1395 hş., s. 91; İclî, eŝ-Ŝiķāt, s. 440-441; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Sâvî), s. 208-209; Fesevî, el-MaǾrife ve’t-târîħ, II, 174, 190, 637-638, 788, 796, 798; III, 13, 15; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, VIII, 177-179; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, VII, 473-474; a.mlf., Meşâhîru Ǿulemâǿi’l-emśâr (nşr. M. Fleischhammer), Wiesbaden 1959, s. 166; Kelâbâzî, Ricâlü Śaĥîĥi’l-Buħârî, II, 708; İbn Mencûye, Ricâlü Śaĥîĥi Müslim (nşr. Abdullah el-Leysî), Beyrut 1407/1987, II, 254-255; Ebû Nuaym, Ĥilye, V, 40-46; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam (Atâ), VII, 319-320; İbn Abdülhâdî, ǾUlemâǿü’l-ĥadîŝ, I, 223-224; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, I, 142-143; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, V, 402-412; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 314-315; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, X, 312-315; Seyyid Ebü’l-Meâtî en-Nûrî v.dğr., el-CâmiǾ fi’l-cerĥ ve’t-taǾdîl, Beyrut 1412/1992, III, 171-173.
Salih Karacabey