İBNÜ’l-MİBRED
(ابن المبرد)
Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Hasen b. Ahmed el-Makdisî (ö. 909/1503)
Hanbelî fakihi ve muhaddis.
1 Muharrem 840 (16 Temmuz 1436) tarihinde Dımaşk’ta dünyaya geldi. Doğum yılı bazı kaynaklarda 841 olarak da geçer. Birçok âlim yetiştiren ve V. (XI.) yüzyıldan itibaren Hanbelî mezhebinin gelişimine önemli katkılarda bulunan Benî Kudâme ailesine mensuptur. Babası, dedesi ve kardeşi Ahmed de tanınmış birer âlimdi. Kardeşi için TaǾrîfü’l-ġādî bi-baǾżı feżâǿili Aĥmed b. ǾAbdilhâdî adında bir risâle yazdığı kaydedilir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 561). Büyük dedelerinden Abdülhâdî’ye nisbetle İbn Abdülhâdî olarak da anılmakla birlikte daha çok dedesi Ahmed’in lakabı olan Mibred’den dolayı İbnü’l-Mibred (İbnü’l-Mebred) diye meşhur olmuştur. İbnü’l-Mibred ilk eğitimini babası ve dedesinden aldı. Daha sonra Dımaşk’ta Kur’an, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, nahiv, tıp ve tarih gibi ilimleri okudu ve özellikle hadis konusunda temayüz etti. Hocaları arasında Zeynüddin el-Habbâl, İbnü’l-Bâlisî, Takıyyüddin el-Cerrâî, Takıyyüddin İbn Kundüs, Alâeddin el-Merdâvî, Burhâneddin İbn Müflih gibi dönemin meşhur âlimleri bulunmaktadır. Ayrıca İbn Hacer el-Askalânî, Takıyyüddin eş-Şümünnî, Ebû Abdullah İbn Fehd, Kāsım b. Kutluboğa gibi âlimlerden icâzet aldı. Dımaşk dışında sadece Ba‘lebek’e giden İbnü’l-Mibred 908 (1503) yılında da hac farîzasını ifa etti.
İbnü’l-Mibred, öğrenimini tamamladıktan sonra el-Medresetü’l-Ömeriyye başta olmak üzere Dımaşk’ta çeşitli medrese ve mescidlerde ders verdi, bir ara kadı nâibliğine getirildi. En tanınmış öğrencisi, kendisi hakkında el-Hâdî ilâ tercümeti Yûsuf b. ǾAbdilhâdî adıyla bir eser yazan tarihçi Şemseddin İbn Tolun’dur. Ayrıca Necmeddin b. Hasan el-Mâtânî, Ahmed b. Muhammed eş-Şüveykî, Ahmed b. Osman el-Havrânî, Müflih b. Müflih el-Merdâvî, Mûsâ b. İmrân el-Cemmâîlî, Ahmed b. Yahyâ b. Utve en-Necdî, Fazl b. Îsâ en-Necdî gibi âlimler de ondan okumuş veya icâzet almıştır. İbnü’l-Mibred 16 Muharrem 909’da (11 Temmuz 1503) Dımaşk’ta vefat etti ve Kāsiyûn tepesindeki mezarlığa gömüldü. Bağdatlı İsmâil Paşa 880’de (1475) öldüğünü söylemekteyse de (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 560) bu bir zühul eseri olmalıdır.
İlmi ve eserleriyle kendi çağdaşları arasında seçkin bir mevkiye sahip olan İbnü’l-Mibred, usul ve fürûda Hanbelî mezhebinin görüşlerine sıkı sıkıya bağlı idi. Bu mezhebin akaid konularında özellikle Eş‘arîler’e karşı olan geleneksel tavrını sürdürmüş, Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin görüşleri hakkında Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan maĥżı’l-ħaŧâǿ (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1132/1), İbn Asâkir’in Eş‘arî mezhebini metheden Tebyînü keźibi’l-müfterî adlı eserine karşı da CemǾu’l-cüyûş ve’d-desâkir Ǿalâ İbn ǾAsâkir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1132/2) adıyla birer reddiye kaleme almıştır. Öte yandan İbnü’l-Mibred tasavvufa karşı daha mutedil davranmış, hatta bizzat tarikata girerek el-Vuķūf Ǿalâ lübsi’ś-śûf ve Śıdķu’t-teşevvüf ilâ Ǿilmi’t-taśavvuf adında iki eser kaleme almıştır. Tehźîbü’n-nefs adlı eserinde ise ilim tâliplerini meşâyihten okumaya ve tasavvuf hırkası giymeye teşvik ederek Selefiyye’den bir grup ulemânın da sâlih insanların elinden hırka giymeyi arzu ettiğini söyler (el-ĶavâǾidü’l-külliyye, s. 28-29). Ayrıca Muġnî źevi’l-efhâm adlı fıkıh kitabında tasavvufî konularla ilgili bir başlık açarak burada bazı tasavvufî esasları özetlemiş, tasavvufun derecelerini sekiz ana kısma ve her dereceyi de kendi arasında çeşitli menzillere ayırmıştır (s. 71-74). Eserinde böyle bir bölüme yer vermiş olması Hanbelî fıkıh kitaplarının sistematiği açısından dikkate değer bir farklılıktır.
Eserleri. Daha on yedi yaşında iken başta hadis olmak üzere fıkıh, kelâm, cedel, tarih, siyer, biyografi, vaz‘, tasavvuf, edebiyat ve tıp konularında eser vermeye başlayan İbnü’l-Mibred, büyük bir kısmı Şam’daki Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan irili ufaklı 400’ü aşkın risâle ve kitap kaleme almıştır. İbnü’l-Mibred, kitaplarının sayısı ve çeşitliliği bakımından Celâleddin es-Süyûtî’ye (ö. 911/1505) benzemektedir. Ancak Süyûtî’nin eserleri daha çok meşhur olmuş, onun kitapları ise itinasız bir şekilde yazıldığından güç okunmaları sebebiyle daha az yayılmıştır. Öte yandan İbnü’l-Mibred’in, çok eser yazmasından dolayı bazı konularda fazla derinleşemediği ve özellikle hadis ricâliyle ilgili çeşitli hatalar yaptığı ileri sürülmüştür (Baĥrü’d-dem, neşredenin girişi, s. 20). Neşredilen eserlerinden bazıları şunlardır: 1. Mesǿele fi’t-tevĥîd ve fażli lâ ilâhe illallāh (Kitâbü’t-Temhîd fi’l-kelâm Ǿale’t-tevĥîd) (nşr. Abdülhâdî Muhammed Mansûr
- Abdülkādir el-Arnaût, Beyrut 1416/1995). Kelime-i tevhidin önemi çeşitli âyet ve hadislerle anlatılmaya çalışılır. Eserin sonunda “Mietâ fazîletin li-kelimeti ‘lâ ilâhe illallāh’” adlı bir cüz bulunmaktadır. 2. eş-Şeceretü’n-nebeviyye fî nesebi ħayri’l-beriyye (Kahire 1289; İstanbul 1303; Bulak 1285; nşr. Muhyiddin Dîb Mestû, Dımaşk-Beyrut 1414/1994; nşr. Ahmed Selâhaddin, Kahire 1997). Eserde Hz. Peygamber’in nesebi verildikten sonra aşere-i mübeşşere ile Resûl-i Ekrem’in hanımlarının soyu anlatılır. Ayrıca Hz. Peygamber’in çocukları, torunları, amcaları, halaları, dayı ve teyzeleri, müezzinleri, köle ve câriyeleriyle yakın mesai arkadaşlarının ve kullandığı çeşitli malzemelerin isimleri sayılır. 3. ed-Dürretü’l-muđıyye ve’l-Ǿarûsü’l-merđıyye ve’ş-şeceretü’n-nebeviyye ve’l-aħlâķu’l-Muĥammediyye (Bulak 1285; Bombay 1289). 4. el-Ǿİķdü’t-tâm fî-men zevvecehü’n-nebî Ǿaleyhi’ś-śalâtü ve’s-selâm (nşr. Ebû İsmâil Hişâm b. İsmâil es-Sekkā, Riyad 1405/1985). Hz. Peygamber’in hanımlarından bahseden küçük bir risâledir. 5. Kitâbü Baĥri’d-dem fî men tekelleme fîhi el-İmâm Aĥmed bi-medĥ ev źem (nşr. Ebû Üsâme Vasıyyullah b. Muhammed b. Abbas, Riyad 1409/1989; nşr. Ravhiye Abdurrahman es-Süveyfî, Beyrut 1413/1992). 6. ed-Dürrü’n-naķī fî şerĥi elfâži’l-Ħıraķī (nşr. Rıdvân Muhtâr b. Garbiyye, I-III, Cidde 1411/1991). Hanbelî mezhebinde yazılmış ilk temel metinlerden biri olan Hırakī’nin el-Muħtaśar’ındaki garîb kelimelerle fıkıh terimlerinin açıklandığı bir eser olup tanımlar sırasında âyet ve hadisler yanında Arap şiirinden de deliller getirilmiştir. Usûl-i fıkıh, mantık ve dil terimlerine de yer verilen eser, fıkıh bablarına göre düzenlenmiş bir nevi fıkıh terimleri sözlüğüdür. İbnü’l-Mibred, es-Seġārü’l-bâsim li-taħrîci eĥâdîŝi Muħtaśari Ebi’l-Ķāsım adlı eserinde ise Hırakī’nin el-Muħtaśar’ında geçen hadisleri tahrîc etmiştir. 7. el-ĶavâǾidü’l-külliyye ve’đ-đavâbiŧü’l-fıķhiyye (nşr. Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî, Beyrut 1415/1994). Fıkıh kitaplarının sistematiğine göre yazılmış olan eserde 100 kaideye yer verilmiş ve her konu kendi arasında çeşitli alt başlıklara ayrılmıştır. 8. Muġnî źevi’l-efhâm Ǿani’l-kütübi’l-keŝîre fi’l-aĥkâm Ǿalâ meźhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. Abdullah b. Ömer b. Düheyş, Cidde 1388/1968; nşr. Abdülazîz b. Muhammed b. İbrâhim Âlü’ş-Şeyh, Kahire 1391/1971; nşr. Ebû Muhammed Eşref b. Abdülmaksûd, Riyad 1416/1995). Hanbelî fıkhına dair muhtasar bir kitap olup diğer üç mezhebin görüşlerine de yer verilmiştir. Eserde önce akaid konularından bilinmesi gereken hususlar, Arapça’yla ilgili dil kuralları ve fıkıh usulü kaideleri, birtakım fıkhî terimler, tasavvuf ve dereceleri, imamdan rivayet yolları ve tercihe dair bazı kavramlar özet şekilde anlatılmış, daha sonra klasik fıkıh konuları kitab ve bab sistematiği içerisinde incelenmiştir. Bizzat müellif ve diğer bazı âlimler tarafından şerhedilen eseri ayrıca Abdülmuhsin b. Nâsır Âl-i Ubeykān Ġāyetü’l-merâm şerĥu Muġnî źevi’l-efhâm adıyla tahâret bahsine kadar şerhetmiştir (Riyad 1991). 9. Kitâbü’l-Ĥisbe (nşr. Habîb Zeyyât, el-Meşriķ, XXXV/3 [Beyrut 1937], s. 384-390). 10. es-Siyerü’l-ħâś ilâ Ǿilmi’ŧ-ŧalâķi’ŝ-ŝelâŝ (nşr. Abdullah b. Ömer b. Düheyş, Mekke 1398/1978). 11. Ŝimârü’l-maķāśıd fî źikri’l-mesâcid (nşr. Muhammed Es‘ad Talas, Dımaşk 1941; Beyrut 1975). 12. Nücûmü’l-mesâ tekşîfü Ǿan meǾâni’r-resâ li’ś-śâliĥâti mine’n-nisâǿ (nşr. Muhammed Hâlid el-Harsa, Dımaşk 1411/1990). 13. Târîħu’ś-Śâliĥiyye. Dımaşk’ın Sâlihiyye mahallesiyle ilgili olan eseri İbn Kennân es-Sâlihî (ö. 1153/1740) bazı ilâvelerle birlikte el-Mürûcü’s-Sündüsiyye adıyla ihtisar etmiştir (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân, Dımaşk 1346/1947). Şemseddin İbn Tolun, el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâliĥiyye adlı kitabında hocasının bu eserinden bazan isim vererek, bazan da isim vermeden geniş bir şekilde yararlanmıştır (bk. s. 138, 246-248, 257, 259, 260-261, 263, 266, 270, 295, 297, 299). 14. Źeylü İbn ǾAbdilhâdî Ǿalâ Ŧabaķāti İbn Receb (Riyad 1408/1988). İbn Receb’in, İbn Ebû Ya‘lâ’ya ait Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile’ye yazdığı Kitâbü’ź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile’nin zeylidir. 15. el-Cevherü’l-münađđad fî ŧa-baķāti müteǿaħħirî aśĥâbı Aĥmed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Kahire 1407/1987). Bu da yine İbn Receb’in eserine zeyil mahiyetindedir. 16. MuǾcemü’l-kütüb (nşr. Yüsrî Abdülganî el-Bişrî, Riyad 1409/1989). Eseri Abdullah b. Dâvûd ez-Zübeyrî el-Hanbelî tamamlamıştır. 17. İtĥâfü’n-nübelâǿ bi-aħbâr ve eşǾâri’l-küremâǿ ve’l-buħalâǿ (nşr. Yüsrî Abdülganî el-Büşrî, Kahire 1409/1989). 18. Nüzhetü’l-müsâmir fî aħbâri Mecnûni Benî ǾÂmir (nşr. Muhammed Altuncî, Beyrut 1414/1994). Müellif bu eserinde, Leylâ ile Mecnûn hikâyesinde geçen Mecnûn’un Benî Âmir kabilesine mensup Kays b. Mülevvah olduğunu ispat etmeye çalışır. Eserde Leylâ ile Mecnûn hikâyesi ayrıntılı biçimde anlatılır ve âşıkların şiirleri nakledilir. 19. VuķūǾu’l-belâǿ bi’l-buħli ve’l-buħalâǿ. Cimriliğin zararları, tarihte cimriliğiyle meşhur olan bazı kişiler ve cimrilerin ortak özellikleri hakkındadır. Fedwa Malti-Douglas eseri geniş bir şekilde tanıtmıştır (BEO, XXXI [1980], s. 17-50). 20. el-İķtibâs li-ĥalli müşkili Sîreti İbn Seyyidinnâs (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 3794/1, vr. 1-47). Müellifin İbn Seyyidünnâs’ın ǾUyûnü’l-eŝer’ine yazdığı bu şerh, İķtibâsü’l-iķtibâs li-ĥalli müşkili Sîreti İbn Seyyidinnâs adıyla ve ǾUyûnü’l-eŝer’le birlikte yayımlanmıştır (Beyrut, I-II, 1394/1974). 21. el-İġrâb fî aĥkâmi’l-kilâb (nşr. Abdullah b. Muhammed et-Tayyâr ve Abdülazîz b. Muhammed el-Huceylân, Riyad 1417/1996). 22. Resâǿilü Dımaşķıyye (nşr. Salâh Muhammed el-Hıyemî, Dımaşk 1408/1988). Bu eserin içinde müellifin Ġadeķu’l-efkâr fî źikri’l-enhâr, ǾUddetü’l-mülimmât fî taǾdâdi’l-ĥammâmât, el-İǾânât fî maǾrifeti’l-ħânât, Nüzhetü’r-rifâķ fî şerĥi ĥâleti’l-esvâķ adlı risâleleri vardır. 23. Maĥżü’ś-śavâb fî feżâǿili Emîri’l-müǿminîn ǾÖmer b. el-Ħaŧŧâb. Abdülazîz b. Muhammed b. Abdülmuhsin el-Füreyh tarafından Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1415/1994).
24. Maķbûlü’l-menķūl min Ǿilmeyi’l-cedel ve’l-uśûl (Berlin Staatsbibliothek, nr. 4419). İbn Kennân es-Sâlihî bu esere ez-Zühûrü’l-behiyye fî şerĥi risâleti’l-uśûli’l-fıķhiyye adıyla bir şerh yazmıştır (Staatsbibliothek, nr. 4420; Chester Beatty Library, nr. 3548).
Bunların dışında İbnü’l-Mibred’in Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de şu eserleri de bulunmaktadır. Aĥkâmü’l-ĥammâm ve âdâbühû (nr. 4549), Âdâbü’d-duǾâǿ (nr. 3773), el-ErbeǾûne’l-muħtâre min ĥadîŝi Ebî Ĥanîfe (nr. 3795), el-İrşâd ilâ ĥükmi mevti’l-evlâd (nr. 3214), İrşâdü’s-sâlik ilâ menâķıbi Mâlik (nr. 3461), Îżâĥu ŧuruķı’l-istiķāme fî beyâni aĥkâmi’l-vülâti ve’l-imâme (nr. 3301), el-Beyân li-bedîǾi ħalķı’l-insân (nr. 3196), et-Taġrîd bi-medĥi’s-Sulŧân es-SaǾîd Ebi’n-Naśr Ebî Yezîd (nr. 3194/4), Tehźîbü’n-nefs li’l-Ǿilm ve bi’l-Ǿilm (nr. 3216/3), et-TevaǾǾud bi’r-recm ve’s-siyâŧ li-fâǾili’l-livâŧ (nr. 3215/1), Cüzǿ min târîħi’r-Resûl ve Ebî Bekir (nr. 4552), Zebedü’l-Ǿulûm ve śâĥibü’l-manŧûķ ve’l-mefhûm (nr. 3192/1), Śabbü’l-ħamûl Ǿalâ men vaśale eźâhü ilâ evliyâǿillâh (nr. 1141), Żabŧu men ġaber fî-men ķayyedehû İbn Ĥacer (nr. 1182), Ŧıbbü’l-fuķarâǿ (nr. 3155), Feżâǿilü’l-Ķurǿân (nr. 1372/1), Maĥżü’l-ħalâś fî menâķıbi SaǾd b. Ebî Vaķķās (nr. 3248/1), MuǾcemü terâcimi’ş-şevâfiǾa (nr. 4551), Hidâyetü’l-insân ile’l-istiġnâǿi bi’l-Ķurǿân (nr. 345) (müellifin diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, II, 130-131; Suppl., II, 130-131, 947; Salâh Muhammed el-Hıyemî, XXVI/2 [1982], s. 788-802).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Mibred, ed-Dürrü’n-naķī fî şerĥi elfâži’l-Ħıraķī (nşr. Rıdvân Muhtâr b. Garbiyye), Cidde 1411/1991, neşredenin girişi, I, 13-83, 135-184; a.mlf., el-ĶavâǾidü’l-külliyye ve’đ-đavâbiŧü’l-fıķhiyye (nşr. Câsim b. Süleyman Füheyd ed-Devserî), Beyrut 1415/1994, neşredenin girişi, s. 11-36; a.mlf., Muġnî źevi’l-efhâm (nşr. Ebû Muhammed Eşref b. Abdülmaksûd), Riyad 1416/1995, s. 19-38, 71-74; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-16; a.mlf., Baĥrü’d-dem fî men tekelleme fîhi’l-İmâm Aĥmed bi-medĥ ev źem (nşr. Ebû Üsâme Vasıyyullah b. Muhammed b. Abbas), Riyad 1409/1989, s. 33-41; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 15-32; a.mlf., Mesǿele fi’t-tevĥîd ve fażli lâ ilâhe illallāh (nşr. Abdülhâdî Muhammed Mansûr - Abdülkādir el-Arnaût), Beyrut 1416/1995, neşredenin girişi, s. 11-31; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, X, 308; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 55, 502; II, 64, 109, 111; İbn Tolun, el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâliĥiyye (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1401/1980, s. 138, 246-248, 257, 259, 260-261, 263, 266, 270, 295, 297, 299, 574; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 316; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 43; Muhammed Kemâleddin b. Muhammed el-Gazzî, en-NaǾtü’l-ekmel (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız - Nizâr Abaza), Dımaşk 1402/1982, s. 67-72; Muhammed Şattî, Muħtaśaru Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile (nşr. Fevvâz ez-Zemerlî), Beyrut 1406/1996, s. 83-86; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 560-562; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1141-1142; Brockelmann, GAL, II, 130-131; Suppl., II, 130-131, 947; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 272-276; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1406/1986, I, 155-158; Habîb Zeyyât, “Hânâtü Dımaşķı’l-ķadîme”, el-Meşrıķ, XXXV/1, Beyrut 1938, s. 66-70; Fedwa Malti-Douglas, “Yūsuf Ibn ‘Abd al-Hādī and His Autograph of the Wuqū’ al-balā’ bi’l-bukhl wal-bukhalā”, BEO, XXXI (1980), s. 17-50; Georges Vajda, “Trois manuscrits de la bibliothèque du savant damascain Yūsuf Ibn ‘Abd al-Hādī”, JA, CCLXX (1982), s. 229-256; Salâh Muhammed el-Hıyemî, “Celâlüddîn b. Yûsuf b. ǾAbdilhâdî el-Maķdisî ed-Dımaşķī: ĥayâtühû ve âşârühü’l-maħŧûŧa ve’l-maŧbûǾa”, MMMA (Küveyt), XXVI/2 (1982), s. 775-811; C. Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1987 à 1990”, MIDEO, XIX (1989), s. 384-385; XX (1991), s. 490; Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, XV, 531, 542, 544.
Ferhat Koca