İBNÜ’l-MEHÂMİLÎ

(ابن المحاملي)

Ebü’l-Hasen Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Mehâmilî ed-Dabbî (ö. 415/1024)

Şâfiî fakihi.

368 (978-79) yılında Bağdat’ta doğdu. Mehâmilî diye de anılır. Aslen Basralı olan Benî Dabbe kabilesinden olup Bağdat’a yerleşen Mehâmilî ailesinin yetiştirdiği âlimlerin en seçkinlerindendir. Atalarından biri mahmil (çoğulu mehâmil) ticaretiyle uğraştığı için onun soyundan gelenler “Mehâmilî” nisbesiyle anılmıştır. İbnü’l-Mehâmilî, babasından ve Şâfiî âlimi Ebû Hâmid el-İsferâyînî’den fıkıh, İbnü’l-Muzaffer’den hadis dersleri aldı. Kûfe’de Ebü’l-Hasan Ali b. Ebü’s-Serî Abdurrahman el-Bekkâî ve akranlarından hadis dinledi. Şâfiî fıkhında geniş bilgiye sahip olduğu gibi ilm-i hilâf sahasında da üstün bir seviyeye ulaştı. Ebû Hâmid’in, fıkıh ilminde kendisini geçtiğini söylediği İbnü’l-Mehâmilî hocası daha hayatta iken ders vermeye başladı ve onun vefatından (406/1015) sonra da yerini aldı. Şâfiî müctehidleriyle ilgili tasnifte “ashâbü’l-vücûh” tabakasından sayılmaktadır. Talebeleri arasında Hatîb el-Bağdâdî, Ali b. Muhassin et-Tenûhî ve Ebû Hâtim Mahmûd b. Hasan el-Kazvînî gibi âlimler bulunmaktadır.


İbnü’l-Mehâmilî 20 Rebîülâhir 415 (1 Temmuz 1024) tarihinde vefat etti.

Eserleri. 1. el-Lübâb fi’l-fıķh (Lübâbü’l-fıķh) (nşr. Abdülkerîm b. Suneytân el-Amrî, Medine 1416). İsnevî ile (Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 383) İbn Kādî Şühbe (Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 175, 314) bu eserin İbnü’l-Mehâmilî’nin torunu Ebû Tâhir Yahyâ’ya ait olduğunu söylerlerse de bu doğru değildir. Şâfiî fıkhına dair kaleme alınan ilk muhtasar metinlerden olan el-Lübâb üzerinde pek çok çalışma yapılmıştır. Veliyyüddin İbnü’l-Irâkī’nin Tenķīĥu’l-Lübâb adıyla yaptığı muhtasarı Celâl el-Bekrî Şerĥu Tenķīĥi’l-Lübâb ismiyle şerhetmiş, Zekeriyyâ el-Ensârî ise bunu önce Taĥrîru Tenķīĥi’l-Lübâb adıyla ihtisar edip (Kahire 1858; 1306, 1309, şerhiyle birlikte), ardından Tuĥfetü’ŧ-ŧullâb bi-şerĥi Taĥrîri Tenķīĥi’l-Lübâb ismiyle tekrar şerhetmiştir (Mekke 1310, 1316). Bu şerh üzerine de Şehâbeddin el-Kalyûbî, Şemseddin eş-Şevberî, Abdülber b. Abdullah el-Uchûrî, Şemseddin Muhammed b. Dâvûd el-İnânî, Hasan b. Ali el-Medâbigī ve Abdullah b. Hicâzî eş-Şerkāvî hâşiye yazmışlardır (bu eserlerin yazma nüshaları ve baskıları için bk. el-Lübâb, neşredenin girişi, s. 35-37; Sezgin, I, 500). 2. el-MuķniǾ fi’l-fıķh. Şâfiî fıkhındaki pek çok hükmün özlü ifadelerle anlatıldığı tek ciltlik bir eserdir (nüshaları için bk. Sezgin, I, 500). Bir rivayete göre, İbnü’l-Mehâmilî’nin el-MuķniǾ ve el-MecmûǾ adlı kitaplarını inceleyen hocası Ebû Hâmid, kendi eserlerini aşırı derecede ihtisar ettiği ve Şâfiî mezhebi dışındaki görüşleri (hilâf) yansıtmadığı için kitapları eleştirmiş, bu tutumun ilm-i hilâfı öğrenme isteğini azaltacağını belirtmiş ve onun derslerini takip etmesini yasaklamıştır.

İbnü’l-Mehâmilî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-MecmûǾ (hacim bakımından Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn’i ölçüsünde olduğu kaydedilen eserde Şâfiî ulemâsına ait pek çok görüş derlenmiş, Nevevî el-MecmûǾda bu eserden çeşitli nakiller yapmıştır); et-Tecrîd (el-Mücerred) fi’l-fürûǾ (Şâfiî fıkhıyla ilgili olup talebesi Mahmûd b. Hasan el-Kazvînî tarafından Tecrîdü’t-Tecrîd adıyla özetlenen esere başta Nevevî’nin el-MecmûǾu olmak üzere sonraki Şâfiî kaynaklarında atıflarda bulunulmuştur); et-TaǾlîķa (Ebû Hâmid’in derslerinde tuttuğu notlardan oluşmuştur); ǾUddetü’l-müsâfir ve kifâyetü’l-ĥâżır (Hanefî ve Şâfiî mezhepleri arasındaki ihtilâflı konuları içeren tek ciltlik bir eserdir); el-Evsaŧ; Taĥrîrü’l-edille; el-Ķavleyn ve’l-vecheyn; Ruǿûsü’l-mesâǿil.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Mehâmilî, el-Lübâb fi’l-fıķhi’ş-ŞâfiǾî (nşr. Abdülkerîm b. Suneytân el-Amrî), Medine 1416, neşredenin girişi, s. 9-43; Ebû Âsım el-Abbâdî, Ŧabaķātü’l-Fuķahâǿi’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. G. Vitestan), Leiden 1964, s. 55, 72, 91, 113; Hatîb, Târîħu Baġdâd, IV, 372-373; Şîrâzî, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿ, s. 129; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 208-210; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VII, 285; VIII, 17; Nevevî, Tehźîb, I/2, s. 210; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 74-75; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 403-405; Sübkî, Ŧabaķāt, IV, 48-56; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 381-385; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 174-175, 314; Ebû Bekir b. Hidâyetullah el-Hüseynî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1402/1982, s. 132, 133; Keşfü’ž-žunûn, I, 351; II, 1130, 1366, 1541-1542, 1606, 1810; Pertsch, Gotha, I, 243-244; Brockelmann, GAL, I, 192; II, 123; Suppl., I, 307; Sezgin, GAS, I, 499-500; Muhammed Hasan Heyto, el-İctihâd ve ŧabaķātü müctehidi’ş-ŞâfiǾiyye, Beyrut 1409/1988, s. 194-196.

Şükrü Özen