İBNÜ’l-KĀDÎ
(ابن القاضي)
Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Miknâsî ez-Zenâtî (ö. 1025/1616)
Mâlikî fakihi, edip ve tarihçi.
960’ta (1553) Fas’ta doğdu. Berberî asıllı Zenâte kabilesinin Miknâse koluna mensuptur. Ailesi, büyük dedelerinden Ebü’l-Âfiye’ye nisbetle Benî Ebü’l-Âfiye diye anılır. İbnü’l-Kādî, ilk öğrenimine ferâiz ilminde meşhur bir âlim olan babasının yanında başladı. Daha sonra Merakeş’e ve Mağrib’in diğer şehirlerine giderek çeşitli âlimlerin derslerine devam etti. Ebû Râşid Ya‘kūb b. Yahyâ’dan hesap, ferâiz ve aruz dersleri aldı. Dinî ve aklî ilimlerde şöhret sahibi Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali el-Mencûr el-Fâsî’nin öğrencisi oldu. Ayrıca Abdülvâhid b. Ahmed es-Sicilmâsî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed, Muhammed b. Kāsım el-Kassâr, Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî, Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî gibi âlimlerden fıkıh, hadis, tarih ve edebiyat okudu (hocaları için ayrıca bk. el-Münteķa’l-maķśûr, neşredenin girişi, I, 58-78; Dürretü’l-ĥicâl, neşredenin girişi, I, 14-18).
İbnü’l-Kādî 986’da (1578) Fas, Cezayir, Libya ve Mısır’a ilmî seyahatlerde bulundu. Ertesi yıl hac görevini yerine getirdi. 988’de (1580) Osmanlı topraklarına geçti. Bu yıllarda bazı Türk şehirlerini ziyaret ettiğini söyleyen İbnü’l-Kādî (el-Münteķa’l-maķśûr, I, 749), memleketine döndüğünde Sa‘dî Sultanı Ahmed el-Mansûr’un himayesine mazhar oldu. Sultan onu elçi ve dâî olarak görevlendirdi. Sa‘dîler’in propagandasını yapmak üzere çıktığı yolculuk sırasında Cezayir’in kuzeybatısında Henîn yakınlarında İspanyollar tarafından esir alınarak Malta adasına götürüldü (994/1586). Burada çeşitli işkencelere mâruz kalan İbnü’l-Kādî, Sultan Ahmed el-Mansûr’un fidye ödemesi üzerine bir yıl sonra serbest bırakıldı. Bu olayın ardından Sa‘dî sarayındaki kütüphaneye kapanarak eser yazmaya başladı; tarih ve biyografi alanındaki kitaplarını tamamladı. Bazı eserlerini Ahmed el-Mansûr’a ithaf etti.
Daha sonra Fas’ın kuzeyindeki el-Kasr, Selâ ve Miknâs’a kadı ve hatip tayin edilen İbnü’l-Kādî, Sultan Ahmed el-Mansûr’un 1603’te ölümü üzerine devlet hizmetinden ayrılıp Atlas dağlarında Sûs’ta bulunan Delâiyye Zâviyesi’ne yerleşti. Bu zâviyede sekiz yıl ders verdikten sonra Fas’a dönerek Karaviyyîn Camii’nde Śaĥîĥ-i Buħârî okutmaya başladı. 6 Şâban 1025’te (19 Ağustos 1616) vefat etti; cenaze namazını öğrencisi Nefĥu’ŧ-ŧîb müellifi Makkarî kıldırdı. İbnü’l-Kādî’yi çağdaşlarından ayıran en önemli özellik onun aklî ilimlere duyduğu alâkadır. İbnü’l-Kādî’nin erken yaşlardan itibaren başta matematik ve mantık olmak üzere aklî ilimlere özel bir ilgi gösterdiği bilinmektedir. Eserlerine serpiştirdiği şiir ve kasideler onun edebî zevkini ve bilgisini ortaya koymaktadır.
Eserleri. 1. el-Münteķa’l-maķśûr Ǿalâ meĥâsini (meǿâŝiri)’l-Ħalîfe Ebi’l-ǾAbbâs el-Manśûr. Ahmed el-Mansûr’a ithaf edilen eser sultanın dönemini (1578-1603) siyasî, edebî ve tarihî açıdan ele almaktadır. Birçok müellifin kaynak olarak kullandığı kitabı Muhammed Razûk el-Münteķa’l-maķśûr Ǿalâ meǿâŝiri’l-ħalîfeti’l-Manśûr adıyla neşretmiştir (I-II, Rabat 1986). 2. Dürretü’l-ĥicâl fî (ġurreti) esmâǿi’r-ricâl (Źeylü Vefeyâti’l-aǾyân). İbn Hallikân’ın eserinin zeyli olan kitabı ilk defa S. Allûş (Ichoua Sylvain Allouche) Dürretü’l-ĥicâl (Répertoire biographique d’Ahmad Ibn al-Qadı) adıyla yayımlamış (I-II, Rabat 1934-1936), daha sonra Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr tarafından tekrar neşredilmiştir (I-III, Tunus-Kahire 1390-1394/1970-1974). 3. Ceźvetü’l-iķtibâs fî źikri men ĥalle mine’l-aǾlâm medînete Fâs. Ahmed el-Mansûr’a ithaf edilmiş olup Fas şehrinin tarihiyle coğrafya ve topografyasından, burada yaşayan meşhur simaların, edip ve âlimlerin hayatından bahseden önemli bir kaynaktır. Müellif, eserinin özellikle İdrîsîler’e ve Karaviyyîn Camii’ne geniş yer ayırdığı giriş kısmında Ali el-Ceznâî ve İbn Ebû Zer‘den faydalanmıştır. Alfabetik olarak düzenlenen biyografi bölümünde emîr, sultan, fakih gibi meşhur kişilerden bahsedildikten sonra Fas’a dışarıdan gelenlerin hal tercümelerine yer verilmiştir. Muhammed el-Fâtımî tarafından yayımlanan eserin (taş baskısı, Fas 1309) yeni bir baskısı da yapılmıştır (Rabat 1393). 4. Laķŧü’l-ferâǿid min lüfâžati ĥuķaķi’l-fevâǿid (Laķŧatü’l-ferâǿid fî taĥķīķi’l-fevâǿid). İbn Kunfüz’ün Şerefü’ŧ-ŧâlib fî es-ne’l-meŧâlib adlı eserinin vefeyât kısmına zeyil olarak yazılmış olup Muhammed Haccî tarafından Elf sene mine’l-vefeyât fî ŝelâŝe kütüb içerisinde yayımlanmıştır (Rabat 1396/1976). 5. Dürretü’s-sülûk fî men ĥave’l-mülke mine’l-mülûk (ed-Dürrü’l-ĥalûkü’l-müşrıķ bi’d-dürreti’s-sülûk fî men ĥave’l-mülke mine’l-mülûk). Bu manzum eseri bizzat müellif şerhetmiştir (Brockelmann, II, 679). 6. Râǿidü’l-felâĥ bi-Ǿavâli’l-esânîdi’ś-śıĥâĥ. İbnü’l-Kādî’nin hocaları hakkında olan eserin edisyon kritiği Mustafa el-Bûinânî tarafından yapılmışsa da henüz yayımlanmamıştır. 7. Fi’r-rivâye. Kıraat hakkındadır (a.g.e., a.y.). 8. el-Fetĥu’n-nebîl limâ teżammenehû min esmâǿi Ǿadedi’t-tenzîl (Merakeş, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 472). 9. er-Râǿid li-ŧâlibi fehmi’n-nâhiż bi-aǾbâǿi Ǿilmi’l-ferâǿiż (Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 8840). 10. Neylü’l-emel fîmâ bihî beyne’l-Mâlikiyye cera’l-Ǿamel (el-İksîr fî śınâǾati’t-tekŝîr) (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 5455).
İbnü’l-Kādî’nin kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Tefayîd Ǿalâ cedâvili’l-Ħavfî, Nažmü Telħîśi İbni’l-Bennâ, Nažmü manŧıķı’s-SaǾd, Ġunyetü’r-râǿid fî ŧabaķāti ehli’l-ĥisâb ve’l-ferâǿiż, Muħtaśarü’l-MiǾyâr.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Kādî, el-Münteķa’l-maķśûr (nşr. Muhammed Razûk), Rabat 1986 neşredenin girişi, I, 17-129; a.mlf., Dürretü’l-ĥicâl (nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr), Kahire 1390/1970, neşredenin girişi, I, 3-28; Makkarî, Ravżatü’l-âs (nşr. Abdülvehhâb b. Mansûr), Rabat 1403/1983, s. 239-300; Kādirî, Neşrü’l-meŝânî, I, 213-216; Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Selvetü’l-enfâs, Fas 1318, I, 133-135; İbn Zeydân, Târîħu Miknâs, Rabat 1929-33, I, 326-328; Brockelmann, GAL Suppl., II, 679; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 225; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 44, 162, 259, 268, 278; II, 298, 385; Abdullah Kennûn, en-Nübûġu’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1961, s. 253-254; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 177; Abdülhâdî et-Tâzî, CâmiǾu’l-Ķaraviyyîn, Beyrut 1972, II, 517; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, II, 295-299; Muhammed Haccî, el-Ĥareketü’l-fikriyye bi’l-Maġrib, Rabat 1398/1978, II, 368, 448; Muhammed el-Efrânî, Śafvetü men inteşere min aħbâri śuleĥâǿi’l-ķarni’l-ĥâdî Ǿaşer, Fas, ts., s. 77; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1985, II, 325-328; Ali Lağzeyevî, Edebü’s-siyâse ve’l-ĥarb fi’l-Endelüs, Rabat 1987, s. 231-234; Abdülkādir Zimâme, “Ebü’l-ǾAbbâs b. Ķāđî müǿerriħu Fâs”, el-Baĥŝü’l-Ǿilmî, sy. 14-15, Rabat 1969, s. 201-213; a.mlf., “Ebü’l-ǾAbbâs b. Ķāđî müǿerriħu devleti’l-Manśûr ez-Zehebî”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 2-3, Dârülbeyzâ 1979-80, s. 7-22; a.mlf., “Ebü’l-ǾAbbâs b. Ķāđî el-müǿerriħ”, Âfâķu’ŝ-ŝeķāfe ve’t-türâŝ, XI, Dübey 1416, s. 101-107; G. Deverdun, “Ibn al-Ķāđī”, EI² (Fr.), III, 837-838; Mv.M, II, 86-87; Yûsuf Rahîmlû, “İbn Ķāđî”, DMBİ, IV, 437-440.
Muhammed Razûk