İBNÜ’l-HAYDIRÎ

(ابن الخيضري)

Ebü’l-Hayr Kutbüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Haydır el-Haydırî ed-Dımaşkī (ö. 894/1489)

Muhaddis, fakih ve tarihçi.

16 Ramazan 821’de (17 Ekim 1418) Dımaşk’ta dünyaya geldi. Beytülmakdis’te doğduğu da rivayet edilir. İkinci dedesine nisbetle İbnü’l-Haydırî diye tanındı. Küçük yaşta babasının ölümü üzerine annesi tarafından yetiştirildi. İlk hocası, usûl-i fıkıh ve nahiv konularında iyi bir âlim olan dayısı Ebû Bekir b. Ali b. Muhammed el-Harîrî’dir. Maddî ve mânevî desteğini gördüğü dayısından temel bilgileri alarak Kur’ân-ı Kerîm’i ve diğer bazı metinleri ezberledi. İbnü’l-Haydırî Mısır, Kudüs, Ba‘lebek ve Haremeyn’i dolaşarak İbn Nâsırüddin, Makrîzî, Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe, İbn Hacer el-Askalânî, İbnü’l-Merâgī ve İbn Raslân gibi âlimlerden istifade etti; Burhâneddin el-Halebî ve Tedmürî’den icâzet aldı.

İbn Hacer’in zeki ve anlayışlı bir kişi olarak nitelendirdiği İbnü’l-Haydırî Dımaşk’ta Şâfiî kadılığı ve beytülmâl sorumluluğu, çeşitli medreselerde hocalık, 865’ten (1461) itibaren bir süre Eşrefiyye Dârülhadisi’nin şeyhliği görevlerinde bulundu. 878’de (1473) kendi adıyla anılan bir dârülkur’ân ile yanında bir türbe inşa ettirdi ve buralara zengin vakıflar tahsis etti. Memlük Sultanı Seyfeddin Kayıtbay’ın bir müddet sır kâtipliğini de yapan İbnü’l-Haydırî Rebîülevvel 894’te (Şubat 1489) Kahire’de vefat etti ve kendi yaptırdığı türbeye defnedildi.

Eserleri. 1. Lafžü’l-mükerrem bi-ħaśâǿiśi’n-nebiyyi’l-muǾažžam (muĥterem) śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem. Allah’ın sadece Hz. Peygamber’e verdiği özelliklerin incelendiği eserin Riyad’da bulunan müellif hattı nüshasını Sâlih Süleyman el-Haccî tanıtmış (ǾÂlemü’l-kütüb, I/3 [1980], s. 325-329), daha sonra eseri Mustafa Osman Muhammed Sumeyde tahkik ederek yayımlamıştır (Beyrut 1417/1997). 2. Tuĥfetü’l-ĥabâǿib bi’n-nehy Ǿan śalâti’r-Reġāǿib. Kâtib Çelebi bunun iki varaklık bir risâle olduğunu kaydeder (Keşfü’ž-žunûn, I, 365). 3. el-Eĥâdîŝü’l-münteħabe (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 905). 4. el-Mesâlikü’l-Ǿilmiyye li’l-ĥadîŝi’l-müselsel bi’l-evveliyye. 838’de (1434) kaleme alınan eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Mustalah, nr. 290/1). 5. el-Livâǿü’l-muǾlem fî (bi-) şerĥi Mevâŧıni’ś-śalât Ǿale’n-nebiyyi’l-muĥterem śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem. Müellifin daha önce yazdığı Mevâŧınü’ś-śalât adlı kitabının şerhi olup eserde Hz. Peygamber anıldığında salâtü selâm getirilmesi gereken elli beş yer sayılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1520). 6. er-Ravżü’n-nađr fî ĥâli’l-Ħađr (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1799). 7. Zehrü’r-riyâż fî reddi mâ şeneǾahü’l-Ķāđî Ǿİyâż. İmam Şâfiî’nin, namazlarda son ka‘dede Hz. Peygamber’e salâtü selâm okunması gerektiği yolundaki görüşüne Kādî İyâz tarafından yöneltilen eleştiriye cevap olarak kaleme alınan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 1520). 8. el-İktisâb fî telħîśi (kütübi)’l-Ensâb. Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ını özetlemek, İbnü’l-Esîr’in ve diğer bazı müelliflerin kitaplarında olup da onda bulunmayan kişilerin biyografilerini eklemek suretiyle telif edilmiştir. Müellifin 846’da (1442) Kahire’de yazdığı bu dört ciltlik eserin III. cildinin müellif hattı nüshası Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Feyzullah Efendi, nr. 1377). 9. el-LümaǾu’l-elmaǾiyye li-aǾyâni’ş-ŞâfiǾiyye (Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye). Sübkî’nin eserini özetleyip başka kaynaklarda yer alan Şâfiî âlimlerini de ilâve etmek suretiyle meydana getirilen eserin müellif hattı nüshası Mektebetü’l-methafi’l-Irâkī’de kayıtlıdır (Hizânetü’l-Âlûsî, nr. 6242). 10. el-İftirâż fî (li-) defǾi’l-iǾtirâż. Müellifin Hızır hakkında yazdığı er-Ravżü’n-nađr adlı eserine yöneltilen tenkitlere cevap olarak yazılmıştır (Keşfü’ž-žunûn, I, 132). 11. MecmaǾu’l-Ǿuşşâķ Ǿalâ tavżîĥi Tenbîhi’ş-şeyħ Ebî İsĥâķ (a.g.e., I, 492). 12. Risâle fî mesǿeleti’s-semâǾ. Müzik dinlemenin mubah veya haram olduğu konusundaki delillerin sahih ve açık olmadığını belirtmek üzere telif edilmiş bir risâledir (a.g.e., II, 1001).

İbnü’l-Haydırî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Berķu’l-lümûǾ li-keşfi’l-ĥadîŝi’l-mevżûǾ (İbnü’l-Cevzî’nin Kitâbü’l-MevżûǾât’ında yer alan Regaib namazının faziletine dair hadisle [II, 124-126] ilgili olarak İbn Hacer el-Askalânî’nin yaptığı tenkit esas alınarak meydana getirilmiştir); el-Menhelü’l-cârî el-mücerred min Fetĥi’l-bârî şerĥi’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ li’l-Buħârî (İbn Hacer’in Fetĥu’l-bârî adlı eserinden yapılmış soru-cevap tarzında bir özettir); ŚuǾûdü’l-merâķī şerĥu Elfiyyeti’l-ǾIrâķī fi’l-ĥadîŝ; eś-Śafâǿ bi-taĥrîri’ş-Şifâǿ (Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserinin muhtasarıdır); Taķvîmü’l-esel fî tafżîli’l-leben Ǿale’l-Ǿasel; Buġyetü’l-mübteġī fî (bi-) tebyîni maǾnâ ķavli’r-ravża yenbeġī; Taĥrîrü’t-tafśîl fî ruvâti’l-merâsîl.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Cevzî, el-MevżûǾât (nşr. Abdurrahman M. Osman) [baskı yeri yok] 1403/1983 (Dârü’l-fikr), II, 124-126; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, IX, 117-124; Süyûtî, Nažmü’l-Ǿiķyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 162; Nuaymî, Dûrü’l-Ķurǿân fî Dımaşķ (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1982, s. 3-6; a.mlf., ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 7-8; Keşfü’ž-žunûn, I, 132, 141, 156, 179, 239, 250, 365, 468, 492, 555, 921; II, 960, 1001, 1055, 1102, 1559-1560, 1566, 1889; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 245-246; Brockelmann, GAL, II, 120-121; Suppl., II, 116; Îżâĥu’l-meknûn, I, 231; II, 68; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 215-216; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 280; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 237-238; Dârü’l-kütübi’l-Mıśriyye, Fihristü’l-maħŧûŧât I: Muśŧalaĥu’l-ĥadîŝ, Kahire 1375/1956, s. 290; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 263-264; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 128, 412; Sâlih Süleyman el-Haccî, “Kitâbü’l-Lafži’l-mükerrem bi-ħaśâǿiśi’n-nebî śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem”, ǾÂlemü’l-kütüb, I/3, Riyad 1980, s. 325-329; Erdinç Ahatlı, “Hasâisü’n-nebî”, DİA, XVI, 277, 279, 280.

İsmail Hakkı Ünal