İBNÜ’l-HÂCİB
(ابن الحاجب)
Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus (ö. 646/1249)
Arap gramerine dair el-Kâfiye ve eş-Şâfiye adlı eserleriyle tanınan dil âlimi ve Mâlikî fakihi.
570’te (1175) Mısır’ın Yukarı Saîd bölgesinde Kūs’a bağlı İsnâ kasabasında doğdu. Ailesi aslen Tiflislidir. Babası, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin dayısının oğlu Kūs Emîri İzzeddin Mûsek es-Salâhî’nin hâcibi idi. Bu görevinden dolayı oğlu İbnü’l-Hâcib lakabıyla anılmıştır. Ca‘fer b. Sa‘leb el-Üdfüvî, İbnü’l-Hâcib’in babasının hâcib olmadığı, ancak emîrler ve devlet erkânı ile arasının iyi olduğu, küçük yaşta yetim kalan Ebû Amr’ın bakımını hâciblerden biri üstlendiği için onun İbnü’l-Hâcib lakabıyla anıldığı şeklindeki bir rivayeti kaydettikten sonra bunun pek doğru olmadığını söyler (et-TâliǾu’s-saǾîdü’l-câmiǾ, s. 356). Babasıyla birlikte küçük yaşta Kahire’ye giden İbnü’l-Hâcib, burada Muhammed b. Ömer el-Bennâ’dan dil ve edebiyat dersleri aldı. Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’den et-Teysîr ve eş-Şâŧıbiyye’yi, Ebü’l-Fazl Bahâeddin Muhammed b. Yûsuf el-Gaznevî’den el-Mübhic fi’l-ķırâǿâti’ŝ-ŝemân ve ķırâǿati’l-AǾmeş ve İbn Muĥaysin ve İħtiyârı Ħalef ve’l-Yezîdî adlı eseri, Ebü’l-Cûd Gıyâs b. Fâris el-Lahmî’den de kırâat-i seb‘ayı okudu. Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Ali el-Bûsîrî, Ebû Tâhir İsmâil b. Sâlih b. Yâsîn, Ebû Muhammed İbn Asâkir, Fâtıma bint Sa‘d el-Hayr’dan hadis ilimlerini, Ebû Mansûr el-Ebyârî, Ebü’l-Hasan Şemseddin Ali b. İsmâil el-Ebyârî, İbn Cübeyr, Halîl b. Saâde el-Huveyyî’den fıkıh ve fıkıh usulü tahsil etti; İbn Nukta’dan hadis rivayet etti.
İbnü’l-Hâcib, tahsilini tamamladıktan sonra el-Emâlî’sindeki bir kayda göre (nşr. Hâdî Hasan el-Hammûdî, I, 143) 609 (1212) yılında Fâzıliyye Medresesi’nde ders okutmaya başladı. Daha sonra Dımaşk’a gitmek üzere Kahire’den ayrıldı. Birkaç ay Kudüs’te kalıp 617’de (1220) yılında Dımaşk’a ulaştı. Emeviyye Camii’nde Mâlikî mezhebine tahsis edilen zâviyede ders vermeye başladı. 633 (1235) yılında Kerek Emîri el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd b. Îsâ’nın daveti üzerine Kerek’e gitti. Burada el-Melikü’n-Nâsır’a el-Kâfiye’sini, el-Vâfiye nažmü’l-Kâfiye adıyla manzum hale getirip okuttuktan sonra Dımaşk’a döndü. Ebû Şâme, İbnü’l-Hâcib’in daha önce de birkaç defa Dımaşk’a gittiğini ifade etmektedir (eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 182).
Eğitim ve öğretimle meşguliyeti dışında Dımaşk’a geldiği 617 (1220) yılından ayrıldığı 638 (1240) yılına kadarki hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan İbnü’l-Hâcib’in kaynaklarda bu tarihler arasında meydana gelen üç olay münasebetiyle adı geçmektedir. Bunlardan biri 628’de (1230) meydana gelmiş, İbnü’l-Hâcib, Dımaşk’taki Şâfiî fakihlerinden İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî ve İzzeddin İbn Abdüsselâm ile birlikte ibâha, fâsıklık ve namazın terkiyle ilgili söz ve davranışlarından dolayı Şeyh Ali b. Hasan Harîrî’nin katline fetva vermiştir (Kütübî, III, 9). Diğer bir olay da şudur: Dımaşk Emîri el-Melikü’l-Eşref Mûsâ zamanında emîrin çocukluk arkadaşı olan Hanbelî mezhebine mensup bazı kimseler İzzeddin İbn Abdüsselâm’ın Eş‘arî olduğunu, tevhid inancına aykırı bazı sözleri ve düşünceleri bulunduğunu söylediler. Bunun üzerine emîr İzzeddin İbn Abdüsselâm’ı huzuruna çağırttı, gelmeyince şikâyet edilen konularla ilgili olarak kendisinden fetva istedi. İzzeddin de istenen konulardaki fetvayı Ehl-i sünnet inancına uygun bir şekilde yazıp gönderdi. Fetva bir ramazan günü iftar vaktinde emîre ulaştı. Dımaşk’ın ileri gelen âlimleri ve eşrafının bulunduğu sofrada fetva okununca emîr sinirlendi. Orada bulunan âlimler emîrden korktukları için bir şey söyleyemediler; sadece iki kişi, “Böyle bir ayda sultana yakışan affetmektir” demekle yetindi. Olaydan haberdar olan İbnü’l-Hâcib, el-Melikü’l-Eşref’e takdim edilmek üzere İzzeddin İbn Abdüsselâm’ı müdafaa eden bir fetva yazıp toplantıya katılan âlimlere imzalattı (Sübkî, VIII, 218-230). Bu hadise, İbnü’l-Hâcib’in hem doğruları söylemedeki cesaretini hem de devrin âlimleri nezdindeki mevkiini belirtmesi bakımından önemlidir. Üçüncü olay 638 (1240) yılında meydana gelmiştir. Bu tarihte, Eyyûbîler’in Dımaşk kolu emîrlerinden Ebü’l-Hayş (Ebü’l-Ceyş) künyesiyle bilinen el-Melikü’s-Sâlih İmâdüddin İsmâil ile Mısır kolu emîrlerinden yeğeni el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb arasında bir iktidar çekişmesi başlamıştı. el-Melikü’s-Sâlih İsmâil, kendisini korumak ve askerî mühimmat yardımında bulunmak şartıyla Safed şehrini ve Şakīf Kalesi’ni Haçlılar’a vererek onlarla anlaşmıştı. Bunun üzerine o sırada Dımaşk’taki Emeviyye Camii hatibi olan İzzeddin İbn Abdüsselâm Emîr el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in
adını hutbeden çıkardı; emîr de onu hapse attırdı (a.g.e., VIII, 210). İbnü’l-Hâcib, İbn Abdüsselâm’ı bu olayda da destekledi ve onunla beraber hapse girdi (Ebü’l-Fidâ, III, 169; Yâfiî, IV, 114; İbnü’l-İmâd, VII, 406). Emîr bir süre sonra halktan gelen baskılar sonucunda onları hapisten çıkarıp evlerinde oturmalarını emretti, ardından da tamamen serbest bıraktı. Bu iki âlim 639 (1241) yılında Kahire’ye gitmek üzere Dımaşk’tan ayrıldı. İbnü’l-Hâcib, talebesi ve Kerek emîri el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd b. Îsâ’nın yanında bir süre kaldıktan sonra Kahire’ye gitti. Ebû Şâme, İbnü’l-Hâcib’in Dımaşk’tan Mısır’a gidiş tarihini 628 (1230) olarak vermekteyse de (eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 182) el-Melikü’s-Sâlih İsmâil’in Dımaşk emirliği 635-644 (1237-1246) yılları arasına rastlamaktadır.
İbnü’l-Hâcib Kahire’de Fâzıliyye Medresesi’ne müderris oldu. Dımaşk ve Kahire’de aralarında Ebü’l-Abbas İbnü’l-Müneyyir, Zeynüddin İbnü’r-Raâd, Kerek Emîri el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd b. Îsâ, Şehâbeddin el-Karâfî, Abdülazîm b. Abdülkavî el-Münzirî, Abdüsselâm ez-Zevâvî, Abdülmü’min ed-Dimyâtî, Ebû Şâme el-Makdisî ve İbn Mâlik et-Tâî gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Ömrünün sonlarına doğru İskenderiye’ye giderek burada yerleşti. 26 Şevval 646 (11 Şubat 1249) tarihinde İskenderiye’de vefat etti ve Bâbülbahr’in dışında İbn Ebû Şâme’nin türbesi yakınına defnedildi. Mezarı günümüzde Ebü’l-Abbas el-Mürsî Mescidi’nin alt katındadır (Abdullah Mustafa el-Merâgī, II, 66). İskenderiye’de kadılık yapan öğrencisi Ebü’l-Abbas İbnü’l-Müneyyir onun için bir mersiye kaleme almıştır (Ca‘fer b. Sa‘leb el-Üdfüvî, s. 356). Ahlâk ve faziletiyle temayüz eden İbnü’l-Hâcib güvenilir bir dost ve mütevazi bir kimseydi. İlim ehlini çok severdi. Dımaşk emîrine karşı çıkan İzzeddin İbn Abdüsselâm’ı bundan dolayı desteklemiş, onunla beraber hapse girerek büyük bir vefa örneği göstermiştir.
Gramerle ilgili eserlerinin birçok yerinde nahivcilere muhalefet eden İbnü’l-Hâcib (İbn Hallikân, III, 250) şöhretini özellikle el-Kâfiye’sine borçludur. Bu kitap İslâm ülkelerinde çok meşhur olmuş, çeşitli âlimler eser üzerine şerh ve şerhlerine de hâşiyeler yazmıştır. Bununla beraber İbnü’l-Hâcib, Arap gramerinde bir ekol sahibi olmaktan ziyade VI. (XII.) yüzyıldan sonra yetişen diğer gramer âlimleri gibi şârih ve yorumcu niteliği ağır basan âlimlerden sayılmaktadır. Zira onun zamanında Basra ve Kûfe dil mektepleri arasındaki tartışmalar son bulmuştu. Bundan dolayı İbnü’l-Hâcib önceki ekollerin görüşlerini bir araya getirmiş, onları ustalıkla düzenleyip faydalanılacak bir şekle getirmiştir. İbnü’l-Hâcib’in bu seçmeciliği yanında gramer öğretiminde yaptığı diğer bir değişiklik de Zemahşerî’nin el-Mufaśśal’ında birleştirdiği sarf ve nahiv konularını daha önce İbn Cinnî ve Ebû Osman el-Mâzinî’nin yaptığı gibi yeniden birbirinden ayırıp her birini ayrı ayrı kitaplar halinde yazmasıdır.
İbnü’l-Hâcib, Doğu İslâm dünyasında gramere dair eserleriyle tanınırken Batı İslâm dünyasında fıkıh ve fıkıh usulüne dair eserleriyle şöhret bulmuştur. İbn Haldûn, onun fıkıhtaki değerini anlatırken el-Muħtaśar adlı eserinin Mağrib’de Mâlikî mezhebinin programı haline geldiğini söyler (Muķaddime, III, 1059). Kahire’de İbnü’l-Hâcib ile defalarca görüştüğünü belirten İbn Hallikân, “Her görüşmemde fıkıh, Arap dili ve edebiyatıyla ilgili zor gördüğüm yerleri sorar ve çok doyurucu cevaplar alırdım” diyerek onun derin bilgisine dikkat çekmektedir. Ebû Şâme de İbnü’l-Hâcib’in Mâlikî mezhebini ayakta tutanlardan biri olduğunu kaydettikten sonra onun çeşitli ilimlerdeki kabiliyet ve bilgisine, yüksek şahsiyetine, azim ve tevazuuna, münazara ilmindeki üstünlüğüne ve fesahatine işaret etmektedir.
Seyfeddin el-Âmidî ile hoca-talebe ilişkisi bilinmemekle birlikte fıkıh usulünde onun yolunu takip eden İbnü’l-Hâcib, Gazzâlî ve Âmidî’nin mantık kurallarına, usul ilminde aktif bir rol vermesini daha da ileri götürerek mantığı usul ilminin bir parçası haline getirmiş, dil bilimini de daima devrede tutmuştur. Bu alanda telif ettiği eserlerinin girişinde mantık ve dil kurallarının yer aldığı iki ayrı bölüm
bulunmaktadır. İbnü’l-Hâcib’in usul ilminde mantığa merkezî bir konum vermesi ve dil kurallarını da mantığa irca ederek açıklaması, sonraki dönem usulcülerince hem geleneksel çizgiden sapma olarak görüldüğü, hem de dil alanının imkânlarını belirli mantık kuralları arasına sıkıştırdığı için eleştiri konusu olmuştur.
İbnü’l-Hâcib’in öğretim amaçlı (didaktik) manzum eserleri yanında tabakat kitaplarında bazı kıtalarına da rastlanmaktadır. Bunlar aslında şair olmayan âlimlerin yazdıkları gibi tekellüflü şiirlerdir. Nitekim el-Kâfiye’sini el-Vâfiye adıyla manzum hale getirdikten sonra anlaşılmadığını görünce bizzat kendisi onu şerhetmek mecburiyetinde kalmıştır.
Eserleri. A) Nahiv. 1. el-Kâfiye*. Nahivle ilgili muhtasar bir mukaddime olup Doğu İslâm dünyasında nahiv öğretimi konusunda ilk sırada gelen eserlerden biridir. Kitaba başta müellifi olmak üzere birçok âlim tarafından 100 civarında şerh, bu şerhlerden her birine hâşiyeler, bu hâşiyelere de birkaç ta‘lik yazılmıştır (Abdurrahman el-Câmî, neşredenin girişi, I, 31-41; Keşfü’ž-žunûn, II, 1370-1376; Ömer Ferruh, III, 559-561; Brockelmann, GAL, I, 367-370; Suppl., I, 531-535). Başta Roma (1591) olmak üzere Floransa, İstanbul, Bulak, Kahire, Kazan, Taşkent, Beyrut, Bombay, Leknev, Kalküta, Delhi ve Kanpûr gibi şehirlerde defalarca basılan el-Kâfiye (Serkîs, I, 72; Ömer Ferruh, III, 559-560; Sâlihiyye, II, 122-123) son olarak Târık Necm Abdullah tarafından tahkik edilerek el-Kâfiye fi’n-naĥv adıyla yayımlanmıştır (Cidde 1407/1986). Eser Batı dillerine, ayrıca Farsça ve Türkçe’ye defalarca tercüme edilmiştir. 2. Şerĥu’l-Kâfiye (İstanbul 1311). 3. Şerĥu’l-Vâfiye fî nažmi’l-Kâfiye. İbnü’l-Hâcib el-Kâfiye’yi, Kerek Emîri el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd’a okutmak için el-Vâfiye adıyla manzum hale getirmiş, daha sonra da onu şerhetmiştir. Bu şerh Mûsâ Bennây el-Alîlî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Necef 1400/1980). 4. el-Îżâĥ fî şerĥi’l-Mufaśśal. Zemahşerî’nin eserinin şerhi olup Mûsâ Bennây el-Alîlî eseri tahkik ederek iki cilt halinde yayımlamıştır (Bağdad 1402/1982). 5. el-Ķaśîdetü’l-müveşşaĥa bi’l-esmâǿi’l-müǿenneŝeti’s-semâǾiyye. Yirmi üç beyitlik bir risâledir (Tahran 1274; Meydânî’nin es-Sâmî fi’l-esâmî adlı eseri kenarında Bulak 1293, 1296; Kanpûr 1278; Beyrut 1908). Eser ayrıca Târık Necm Abdullah (Ürdün 1405/1985) ve İhsan Ca‘fer (el-Lisânü’l-ǾArabî, XXI [Rabat 1983], s. 27-30) tarafından tahkik edilerek basılmıştır. 6. el-Emâli’n-naĥviyye. Zemahşerî’nin el-Mufaśśal’ı ve kendisinin el-Kâfiye’sindeki bazı konularla bir kısım âyetlerdeki nahiv meseleleri hakkındaki açıklamaları ihtiva eder. Hâdî Hasan Hammûdî (I-IV, Beyrut 1405/1985), Fahr Sâlih Süleyman Kadâre (I-II, Beyrut 1409/1989) ve Adnân Sâlih Mustafa (I-II, Devha 1406/1986) tarafından yayımlanmıştır. 7. Risâle fi’l-Ǿaşr. “Aşr” (on) kelimesinin “evâil” ve “evâhir”le kullanımından bahseden bu iki sayfalık risâleyi Hâdî Hasan Hammûdî el-Emâlî’nin ekinde neşretmiştir (Beyrut 1405/1985; el-Emâlî, IV, 160-163). İbnü’l-Hâcib’in Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ına bir şerhiyle el-Müktefî li’l-mübtedî şerĥu Îżâĥi Ebî ǾAlî el-Fârisî adlı bir eserinin bulunduğu da kaydedilmektedir.
B) Sarf. 1. eş-Şâfiye*. Yazıldığı günden itibaren esere başta müellifi olmak üzere çeşitli âlimler tarafından Arapça, Farsça ve Türkçe elli beş civarında şerh yazılmış, ayrıca Batı dillerine, Türkçe ve Farsça’ya tercümeleri yapılmıştır (eş-Şâfiye, neşredenin girişi, s. 33-53; Keşfü’ž-žunûn, II, 1020-1022; Ömer Ferruh, III, 560-561; Brockelmann, GAL, I, 370-371; Suppl., I, 535-537). eş-Şâfiye Kalküta (1220), Bulak (1240), Kahire (1258, 1324), Kanpûr (1267), İstanbul (1268, 1310), Leknev (1278) ve Dehli’de (1278, 1321) defalarca şerhli ve şerhsiz olarak basılmıştır. 2. Şerĥu’ş-Şâfiye. Birçok nüshası bulunan eser Hasan Ahmed el-Osman tarafından tahkik edilmişse de henüz yayımlanmamıştır (eş-Şâfiye, neşredenin girişi, s. 29). 3. Cemâlü’l-ǾArab fî Ǿilmi’l-edeb (Keşfü’ž-žunûn, I, 593; II, 1847).
İbnü’l-Hâcib’in el-Maķśadü’l-celîl fî Ǿilmi’l-Ħalîl adıyla kaleme aldığı aruz ilmine dair manzum eseri Georg Wilhelm Freytag tarafından Almanca tercümesiyle birlikte Darstellung der arabischen Verskunst adlı eser içinde (s. 334-371) neşredilmiş (Halle 1830), daha sonra da Muzaffer-i Bahtiyâr tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Kitâbdârî, Tahran 1368 hş., XII, 39-50). Eser üzerine yazılan şerhlerden (Keşfü’ž-žunûn, II, 1134) İbn Vâsıl’ın ed-Dürrü’n-nażîd fî şerĥi’l-Ķaśîd’ini Muhammed Âmir Ahmed Hasan neşretmiş (Minye 1987), Cemâleddin el-İsnevî’nin Nihâyetü’r-râġıb fî şerĥi Ǿarûżı İbni’l-Ĥâcib adlı şerhini ise Salâh Şa‘bân tahkik ederek yayımlamıştır (Beyrut 1989).
C) Fıkıh ve Fıkıh Usulü. 1. Müntehe’s-sûl (suǿâl) ve’l-emel fî Ǿilmeyi’l-uśûl ve’l-cedel. Kelâmcıların metoduyla kaleme alınmış usûl-i fıkıh literatürünün orta dönem örneklerinden biridir (İstanbul 1326/1908; Kahire 1326/1908; Beyrut 1405/1985). Eserin kaynakları arasında Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İĥkâm’ı ile Gazzâlî’nin el-Müstaśfâ’sı başta gelir. 2. el-MuÅtaśar* (Muħtaśarü’l-Müntehâ, el-Muħtaśarü’l-uśûlî, Muħtaśarü’l-uśûl). Önceki eserin muhtasarı olup aslından daha fazla tutulmuş ve üzerine birçok şerh, hâşiye ve tahrîc çalışması yapılmıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1853-1857; Brockelmann, GAL, I, 372-373; Suppl., I, 537-538). Eser, Muhibbullah b. Abdüşşekûr el-Bihârî’nin Müsellemü’ŝ-ŝübût’u ile beraber basılmış (Kahire 1326/1908), ayrıca Kādî Adudüddin el-Îcî’nin şerhiyle İstanbul’da (1307) yine Kādî Adudüddin el-Îcî’nin şerhi, Teftâzânî ve Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin bu şerh üzerindeki hâşiyesi ve Hasan el-Herevî’nin Cürcânî hâşiyesine dair ta‘likatı ile birlikte Bulak’ta (1316-1319/1898-1901) yayımlanmıştır. 3. CâmiǾu’l-ümmehât. el-Muħtaśar’dan ayırt edilmesi için el-Muħtaśar fi’l-fürûǾ, el-Muħtaśarü’l-ferǾî ve FürûǾu İbni’l-Ĥâcib adlarıyla da tanınan eser Mâlikî fıkhına dairdir. İbnü’l-Hâcib bu kitabını yazarken İbn Şâs’ın el-Cevâhirü’ŝ-ŝemîne fî meźhebi Ǿâlimi’l-Medîne adlı eseriyle diğer bazı eserlerden de istifade etmiştir. Müellifin, Mâlikî mezhebinin Mısır ve Mağrib kollarını birleştirdiği (İbn Haldûn, III, 1059) bu eseri diğer mezhep mensuplarınca da takdir edilmiştir. Nitekim İbn Ferhûn, Şâfiî âlimlerinden İbnü’z-Zemelkânî’nin, “Mâlikîler’in elinde bulunan bu eser gibi başka bir muhtasar yoktur” dediğini rivayet etmektedir. Mısır’da yazılan kitabın Ebû Ali Nasırüddin ez-Zevâvî tarafından Bicâye’ye götürüldüğü, oradan da Mağrib’e yayıldığı söylenmektedir (a.g.e., a.y.; Mahlûf, s. 167). Kitap üzerine İbn Râşid el-Kafsî, Halîl b. İshak el-Cündî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Ümevî, Ahmed b. Yahyâ el-Venşerîsî, İbn Merzûk el-Hatîb ve İbn Ferhûn’un da aralarında bulunduğu otuz kadar âlim şerh yazmış, ancak bunlardan pek azı günümüze ulaşmıştır (şerhlerin bir listesi ve bazılarının yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 373; Suppl., I, 538; İbn Ferhûn, Keşfü’n-niķāb, neşredenlerin girişi, s. 39-42; Abdülazîz Binabdullah, s. 63-64, 133). İbn Ferhûn, Teshîlü’l-mühimmât fî şerĥi CâmiǾi’l-ümmehât adlı şerhine mukaddime olarak kaleme aldığı Keşfü’n-niķābi’l-ĥâcib min muśŧalaĥi İbni’l-Ĥâcib’de (nşr. Hamza Ebû Fâris - Abdüsselâm eş-Şerîf, Beyrut 1990) CâmiǾu’l-ümmehât’ta
kullanılan bazı terimleri açıklamıştır. CâmiǾu’l-ümmehât Ebû Abdurrahman el-Ahdar el-Ahdarî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Beyrut 1419/1998).
İbnü’l-Hâcib’e Nisbet Edilen Eserler. 1. ǾAķīdetü İbni’l-Ĥâcib* (Uśûlü’d-dîn). Eseri Kâtib Çelebi yalnız İbnü’l-Hâcib diye kaydettiği bir âlime nisbet etmektedir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1157). İbnü’l-Hâcib künyesiyle tanınan başka âlimler de bulunduğuna göre bu eserin Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’e aidiyeti şüphelidir. 2. MuǾcemü’ş-şüyûħ. İbnü’l-Hâcib künyesiyle bilinen Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Mansûr el-Emînî’ye (ö. 630/1233) ait olup yanlışlıkla Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’e nisbet edilmiştir (a.g.e., II, 1735). 3. Źeyl Ǿalâ Târîħi Dımaşķ. Bu eser de Ebû Hafs Ömer’e ait olduğu halde başta Kâtib Çelebi olmak üzere (a.g.e., I, 294) bazı müelliflerce Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’e izâfe edilmiştir. 4. Şerĥu’l-Muķaddimeti’l-Cezûliyye. Brockelmann bu eseri İbnü’l-Hâcib’e nisbet ederek bir nüshasının Fas’ta Câmiu’l-Karaviyyîn’de bulunduğunu ifade etmişse de (Târîħu’l-edebi’l-ǾArabî, V, 342, 350) ona aidiyeti şüphelidir. 5. Şerĥu’l-Hâdî. Gramere dair olan eser İzzeddin ez-Zencânî’ye ait olup yanlışlıkla İbnü’l-Hâcib’e nisbet edilmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 2027).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Hâcib, eş-Şâfiye fî Ǿilmi’t-taśrîf (nşr. Hasan Ahmed el-Osman), Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, s. 15-53; a.mlf., el-Emâli’n-naĥviyye (nşr. Hâdî Hasan el-Hammûdî), Beyrut 1405/1985, I, 143; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 9-19; a.e. (nşr. Fahr Sâlih Süleyman Kadâre), Beyrut 1409/1989, neşredenin girişi, I, 13-95; a.mlf., el-Ķaśîdetü’l-müveşşaĥa bi’l-esmâǿi’l-müǿenneŝeti’s-semâǾiyye (nşr. Târık Necm Abdullah), Beyrut 1411/1991, neşredenin girişi, s. 5-65; a.mlf., el-Maķśadü’l-celîl fî Ǿilmi’l-Ħalîl (nşr. Muzaffer-i Bahtiyâr, Kitâbdârî, XII, Tahran 1368 hş. içinde), s. 39-50; a.mlf., el-Kâfiye fi’n-naĥv (nşr. Târık Necm Abdullah), Cidde 1407/1986, neşredenin girişi, s. 9-56; Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 182; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 248-250; Ebü’l-Fidâ, el-Muħtaśar, III, 168-169; Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taǾyîn fî terâcimi’n-nüĥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 204-205; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 264-266; a.mlf., el-Ǿİber, III, 254-255; a.mlf., MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), III, 1287-1289; Ca‘fer b. Sa‘leb el-Üdfüvî, et-TâliǾu’s-saǾîdü’l-câmiǾ esmâǿe nücebâǿi’ś-ŚaǾîd (nşr. Sa‘d M. Hasan), Kahire 1966, s. 352-357; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 9; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, IV, 114-115; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 176; a.mlf., Tuĥfetü’ŧ-ŧâlib bi-maǾrifeti eĥâdîŝi Muħtaśarı İbni’l-Ĥâcib (nşr. Abdülganî b. Humeyd b. Mahmûd el-Kübeysî), Mekke 1406, neşredenin girişi, s. 43-52; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 86-89; a.mlf., Keşfü’n-niķābi’l-ĥâcib min muśŧalaĥi İbni’l-Ĥâcib (nşr. Hamza Ebû Fâris - Abdüsselâm eş-Şerîf), Beyrut 1990, neşredenlerin girişi, s. 7-25, 39-42; İbn Haldûn, Muķaddime, III, 1059, 1066; a.e. (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982, II, 1060-1061; Fîrûzâbâdî, el-Bülġa fî terâcimi eǿimmeti’n-naĥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 143-144; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 508-509; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VI, 360; Abdurrahman el-Câmî, el-Fevâǿidü’ż-Żiyâǿiyye: Şerĥu Kâfiyeti İbni’l-Ĥâcib (nşr. Üsâme Tâhâ er-Rifâî), Bağdad 1403/1983, neşredenin girişi, I, 9-41; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), VIII, 210, 218-230; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 134-135; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 456; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, II, 3-5; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 138-140; Keşfü’ž-žunûn, I, 162, 212, 294, 593; II, 1020-1022, 1134, 1157, 1370-1376, 1427, 1539, 1625, 1735, 1774, 1847, 1853-1857, 1998, 2027; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), VII, 405-407; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, V, 176-181; Serkîs, MuǾcem, I, 71-72, 596; II, 1332; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 167-168; Brockelmann, GAL, I, 367-373; Suppl., I, 531-539; a.e. (Ar.), V, 342; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 56-57; Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naĥviyye, Kahire 1968, s. 343-346; Târık Abdüavn el-Cenâbî, İbnü’l-Ĥâcib en-naĥvî: Âŝâruhû ve meźhebüh, Bağdad 1972; Abdullah Mustafa el-Merâgī, el-Fetĥu’l-mübîn, Beyrut 1394/1974, II, 65-66; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 231; Şa‘bân Muhammed İsmâil, Uśûlü’l-fıķh: Târîħuhû ve ricâlüh, Riyad 1401/1981, s. 244-245; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, III, 559-562; Abdülazîz Binabdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 63-64, 133; E. Fendik, İktifâǿü’l-ķanûǾ, Kum 1409, s. 305-306; Abdülâl Sâlim Mekrem, el-Medresetü’n-naĥviyye fî Mıśr ve’ş-Şâm fi’l-ķarneyni’s-sâbiǾ ve’ŝ-ŝâmin mine’l-hicre, Beyrut 1410/1990, s. 56-92; Abdülkerîm Muhammed el-Esed, el-Vasîŧ fî târîħi’n-naĥvi’l-ǾArabî, Riyad 1413/1992, s. 203-206; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 121-124; İsâm Nûreddin, Ebniyetü’l-fiǾl fî Şâfiyeti İbni’l-Ĥâcib, Beyrut 1418/1997, s. 25-108; Mehmet Türkmen, “İbn-i Hâcib”, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 3, Kayseri 1989, s. 333-346; İbrahim Yılmaz, “İbnu’l-Hâcib, Hayatı Eserleri ve el-Kâfiye Adlı Eserinin İncelenmesi”, EAÜİFD, sy. 13 (1997), s. 469-492; Moh. Ben Cheneb, “İbnülhâcib”, İA, V/2, s. 856-857; H. Fleisch, “Ibn al-Ĥāғјib”, EI² (Fr.), III, 804-805; Îrân Nâz Kâşyân, “İbn Ĥâcib”, DMBİ, III, 296-299.
Hulûsi Kılıç