İBNÜ’l-HÂC es-SÜLEMÎ
(ابن الحاجّ السلمي)
Ebü’l-Feyz Hamdûn b. Abdirrahmân b. Hamdûn es-Sülemî el-Fâsî (ö. 1232/1817)
Hadis âlimi, fakih, edip ve şair.
1174 (1760) yılında Fas’ta doğdu. Sahâbî Abbas b. Mirdâs es-Sülemî’nin soyundan geldiği için Mirdâsî nisbesiyle de anılır. Endülüs’e göç eden atalarından Ebû İshak İbrâhim b. Hâc el-Billifîkī ile (ö. 616/1219) bunun torunu Ebü’l-Berekât İbnü’l-Hâc el-Billifîkī de (ö. 771/1370) tanınmış şahsiyetlerdir. Endülüs’ün müslümanların elinden çıkmasından sonra dedelerinden Ebû Abdullah Muhammed Fas’a yerleşti. Aile burada birçok âlim ve yönetici yetiştirdi. İbnü’l-Hâc Fas’ta tahsil gördü. Muhammed b. Hasan el-Bennânî, Süleyman b. Ahmed el-Fiştâlî, İbn Sûde et-Tâvüdî, Muhammed b. Ahmed Benîs, Abdülkādir İbn Şakrûn, Tayyib İbn Kîrân’dan ders aldı. Muhammed b. Abdüsselâm b. Nâsır ed-Der‘î, Murtazâ ez-Zebîdî ve diğer bazı âlimler de ona icâzet verdiler. Hadis, tefsir, dil ve edebiyat, fıkıh, kelâm, mantık dallarında yetişti ve genç yaşta ders vermeye başladı.
Sultan Mevlây III. Muhammed tarafından oğlu Mevlây Süleyman’a hoca tayin edilen İbnü’l-Hâc 1202’de (1788) Sicilmâse’ye gönderildi. Burada Emîr Süleyman’la dostluk kurdu. Mevlây Muhammed vefat edip yerine oğlu Mevlây Yezîd geçtikten sonra hacca gitti (1205/1791). Üç yıl süren hac seyahati sırasında Cezayir, Tunus, Mısır ve Haremeyn’de birçok âlimle görüştü. Murtazâ ez-Zebîdî’den Mısır’da iken icâzet almış olmalıdır. Hac dönüşünde tahta geçmiş olan talebesi Mevlây Süleyman’ın kâtip ve şairleri arasında yer aldı, saraydaki ilmî ve edebî meclislere katıldı ve çeşitli kitapları takrir etti. Bu arada Fas muhtesibliği görevine getirildi. 1219’da (1804) Arâiş bölgesine yönetici olarak gönderildiyse de üç yıl sonra bu görevden affını istedi. Vücde’ye tayin isteğini de kabul etmeyen İbnü’l-Hâc kendisini öğretim faaliyetlerine verdi. Mevlây Süleyman’dan başka Ahmed Şekūr el-Alemî, Ebû Hâmid el-Arabî ed-Dimnâtî, Abdülkādir el-Kûhin ve Ali b. İdrîs Kassâre gibi âlimler ondan ders aldılar. İbnü’l-Hâc 7 Rebîülâhir 1232 (24 Şubat 1817) tarihinde Fas’ta vefat etti ve Bâbülfütûh dışındaki Matrahulcille’de hocası İbn Kîrân’ın kabri yanında defnedildi.
Başta hadis ve tefsir olmak üzere dinî ilimlere vukufu yanında şair ve edip olarak da adını duyuran İbnü’l-Hâc, hocası İbn Kîrân tarafından Peygamber methiyelerinde Bûsîrî’ye, hükümdar methiyelerinde ise İbnü’l-Hatîb’e benzetilmiştir. Kütüb-i Sitte ve özellikle Śaĥîĥ-i Buħârî’nin hadisleri konusunda mütehassıstı. Oğlu Muhammed Tâlib, babasının biyografisiyle ilgili olarak Riyâżü’l-verd ilâ mâ intehâ ileyhi hâźe’l-cevherü’l-ferd adlı bir eser kaleme almıştır (yazma nüshaları için bk. Muhammed el-Menûnî, II, 25-26).
Muhammed Tâlib İbnü’l-Hâc (ö. 1273/1857), Merakeş ve Fas kadılığı ile kādılcemâa görevlerinde bulunmuş olup el-Ezhârü’ŧ-ŧayyibetü’n-neşr fîmâ yeteǾallaķu bi-baǾżi’l-Ǿulûm mine’l-mebâdi’l-Ǿaşr (Fas 1317), Şerĥu Lâmiyyeti’l-efǾâl (Fas 1310), Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Baĥraķ Ǿalâ Lâmiyyeti’l-efǾâl (Fas 1300, 1315), Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mürşidi’l-muǾîn (Fas 1315), et-TaǾrîf bi’t-Tâvüdî İbn Sûde ile (Dımaşk 1991) diğer birçok eserin müellifidir (Abbas b. İbrâhim, VI, 303-306; Hacvî, II, 300; Fevzî Abdürrezzâk, s. 26, 45, 70, 79; Muhammed el-Menûnî, II, 25-26, 39-40, 72-73). İbnü’l-Hâcc’ın diğer oğlu Muhammed İbnü’l-Hâc da (ö. 1274/1858) el-Cevherü’l-ferîde fî ĥalli rumûzi’l-Ħarîde (Fas 1329), Nažmü Evđaĥi’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (Fas 1319) ve diğer bazı eserleri kaleme almıştır (Abbas b. İbrâhim, VI, 306-308; Fevzî Abdürrezzâk, s. 61, 97).
Eserleri. 1. Nefĥatü’l-miski’d-dârî li-ķāriǿi Śaĥîĥi’l-Buħârî. Müellif, İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetĥu’l-bârî adlı Buhârî şerhinin mukaddimesi Hedyü’s-sârî’nin bazı bölümlerini manzum hale getirdikten sonra (Dîvânü’l-Ǿâm, I, 321-345) bu adla şerhetmiştir (Fas 1328, 1329). Brockelmann bu eseri, biraz farklı bir isimle Buhârî’nin et-Târîħu’ś-śaġīr’ine dair bir kitap gibi kaydetmiştir (GAL Suppl., I, 264). 2. el-Ħarîde fi’l-manŧıķ. 111 beyitlik bu manzume, müellifin hocası İbn Kîrân ve oğlu Muhammed İbnü’l-Hâc tarafından yapılan şerhlerle birlikte basılmıştır (Fas 1329). 3. ed-Dîvânü’l-Ǿâm. Başta Hz. Peygamber’e methiyeler olmak üzere çeşitli konulardaki 545 şiirden oluşan eser Ahmed el-Irâkī tarafından iki cilt halinde neşredilmiştir (Fas 1995). 4. en-Nevâfiĥu’l-ġāliye fi’l-emdâĥi’s-Süleymâniye. Sultan Mevlây Süleyman’la ilgili methiyelerini ihtiva eden bu divanı Ahmed el-Irâkī, Fas’ta Külliyyetü’l-âdâb’da (1982) yüksek lisans tezi
olarak neşre hazırlamıştır. 5. ǾUķūdü’l-fâtiĥa. Hz. Peygamber’in sîretine dair yaklaşık 4000 beyitlik bir eser olup Medine’de kaleme alınmıştır. Bu esere kendisinin yazmaya başladığı, ölümü üzerine oğlu Muhammed tarafından tamamlanan beş ciltlik şerhin ilk cildi basılmıştır (Fas, ts.). 6. Ħuŧab cumaǾiyye. Mevlây Süleyman’ın isteği üzerine yazılan eser konuları İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’den seçilen hutbelerden ibarettir (Rabat, el-Mektebetü’l-Haseniyye, nr. 6490). 7. eŝ-Ŝemerü’l-mühteśar fî ravżi’l-Muħtaśar. Teftâzânî’nin Telħîśü’l-miftâĥ’a yazdığı Şerĥu’l-Muħtaśar üzerine kaleme aldığı bir hâşiyedir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 518). 8. Maķśûre fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķavâfî. Ħazreciyye’ye nazîre olarak yazılmıştır (a.g.e., II, 875).
İbnü’l-Hâcc’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: TaǾlîķ Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî, Ĥâşiye Ǿalâ Tefsîri Ebi’s-SuǾûd (Merâķı’ś-śuǾûd Ǿalâ Tefsîri Ebi’s-SuǾûd, tamamlanmamıştır), Ĥâşiye Ǿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî, Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Maĥallî Ǿalâ CemǾi’l-cevâmîǾ, Nažmü’l-Ĥikemi’l-ǾAŧâǿiyye, Buġyetü’l-erîb fî uśûli’d-dîn (muhtemelen Urcûze fî Ǿilmi’l-kelâm ile aynı eserdir), İmtâǾu’l-esmâǾ bi-taĥrîri mâ ültibise min ĥükmi’s-semâǾ, Riĥle Ĥicâziyye (eserlerinin bir listesi için bk. Abdüsselâm b. Abdülkādir b. Sûde, VII, 2499; ed-Dîvânü’l-Ǿâm, neşredenin girişi, I, 10-12).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Hâc es-Sülemî, ed-Dîvânü’l-Ǿâm (nşr. Ahmed el-Irâkī), Fas 1995, neşredenin girişi, I, 7-17; Abdülkebîr el-Fâsî, Teźkiretü’l-muĥsinîn bi-vefeyâti’l-aǾyân ve ĥavâdiŝi’s-sinîn (MevsûǾatü aǾlâmi’l-Maġrib içinde, nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1996, VII, 2500; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, İtĥâfü’l-müŧâliǾ bi-vefeyâti aǾlâmi’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ Ǿaşer ve’r-râbiǾ (a.e. içinde), VII, 2499; Brockelmann, GAL Suppl., I, 264, 518; II, 874-875, 882; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, III, 117-129; VI, 303-308; Abdullah Kennûn, en-Nübûġü’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1395/1975, I, 306-307; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 300; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 292, 540-541; II, 622, 847, 1041; Abdülazîz Binabdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 62-63, 81, 124; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 275; Muhammed b. Tâvît, el-Vâfî bi’l-edebi’l-ǾArabî fi’l-Maġrib, Dârülbeyzâ 1404/1984, III, 875-876; Fevzî Abdürrezzâk, el-MaŧbûǾâtü’l-ĥaceriyye fi’l-Maġrib, Rabat 1406/1986, s. 26, 41, 45, 61, 68, 79, 97; Muhammed el-Menûnî, el-Meśâdirü’l-ǾArabiyye li-târîħi’l-Maġrib, Muhammediye 1410/1989, II, 25-26, 39-40, 55, 57, 72-73, 77, 81; Muhammed b. Abdullah et-Telîdî, Türâŝü’l-Meġāribe fi’l-ĥadîŝi’n-nebevî, Beyrut 1416/1995, s. 107, 155, 290.
Ahmet Özel