İBNÜ’l-HÂC el-ABDERÎ
(ابن الحاجّ العبدري)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Abderî el-Fâsî (ö. 737/1336)
Mâlikî fakihi.
640 (1243) yılından sonra Fas’ta doğdu. Kureyş kabilesinden Abdüddâr b. Kusay b. Kilâb’ın soyundan geldiği için Abderî nisbesiyle anıldı. İlk öğrenimini Fas şehrinde Ebû Abdullah el-Fâsî ve diğer bazı hocalardan yaptı. Çeşitli ilim merkezlerine seyahatlerde bulundu. Daha sonra hacca gitti ve ardından Kahire’ye yerleşti. Burada Hâfız Takıyyüddin Ubeyd b. Muhammed es-Siirdî’den İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿ adlı eserini dinledi; Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Mercânî, Ebû İshak İbrâhim b. Yahlüf et-Tenesî el-Matmâtî ve Ebû Muhammed İbn Ebû Cemre gibi âlimlerden ders aldı. İbn Ebû Cemre en önemli hocası olup el-Medħal adlı eserini onun teşvikiyle yazdı. Kahire medreselerinde hocalık yaptı; aralarında Abdullah el-Menûfî ve Halîl b. İshak el-Cündî’nin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Özellikle bid‘at ve hurafelere karşı verdiği mücadele ile tanınan İbnü’l-Hâc hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybetti ve 20 Cemâziyelevvel 737’de (25 Aralık 1336) Kahire’de vefat ederek Karâfe Mezarlığı’nda hocası İbn Ebû Cemre’nin kabri yakınına defnedildi. Jean Claude Vadet ve Maryta Esperonnier’in bu tarihi onun doğumu için göstermeleri (bk. bibl.) bir zühul eseri olmalıdır. Brockelmann, İbnü’l-Hâcc’ın er-Riĥletü’l-Maġribiyye müellifi Abderî’nin oğlu olabileceğini ve İbnü’l-Hâc lakabını da bundan dolayı alabileceğini belirtirken (İA, I, 24; ayrıca bk. Krachkovsky, I, 368) Abdülganî Abbûd, İbnü’l-Hâcc’ın eğitim yönüyle ilgili çalışmasında (bk. bibl.) her ikisini aynı kişi olarak tanıtmıştır.
İbnü’l-Hâcc’ın şöhretine vesile olan eseri el-Medħal ilâ tenmiyeti’l-(tetimme) aǾmâl bi-taĥsîni’n-niyyât ve’t-tenbîh Ǿalâ baǾżi’l-bidaǾ (keŝîrin mine’l-bidaǾi’l-muĥdeŝe) ve’l-Ǿavâǿidi’lleti’ntuĥilet ve beyâni şenâǾatihâ ve ķubĥihâ adını taşımaktadır. Kısaca Medħalü’ş-şerǾi’ş-şerîf olarak da anılan eser 7 Muharrem 732’de (10 Ekim 1331) tamamlanmıştır. Moğol saldırıları ve Haçlı seferlerinin sebep olduğu siyasî çalkantılar yanında içtimaî ve iktisadî hayattaki çözülmelerin fert ve toplum üzerindeki tahriplerinin gittikçe arttığı bir dönemde dinin temel esaslarına aykırı âdet ve geleneklere, ibadetler etrafında oluşan bid‘atlara dikkat çekilerek bu tür davranışların şiddetle eleştirildiği eserde müslümanların dinleri hakkında doğru bilgi edinmeleri ve buna uygun şekilde yaşamalarının sağlanması amaçlanmıştır. Fıkhî konuların ağırlıklı olduğu eser genel anlamda bir eğitim kitabı sayılabilir. Çeşitli bölümlerde ayrıca eğitim ve öğretimle ilgili konulara, hoca-talebe ilişkilerine yer verilmiş olması kitabın bu yönüne dikkatleri çekmiş ve eser çeşitli çalışmalara konu olmuştur (bk. bibl.). Abdülkerîm b. Sâlih el-Hamîd de eserde mevcut bid‘at ve şirkle ilgili bilgileri es-Sirâc li-keşfi žulümâti’ş-şirk fî Medħali İbni’l-Ĥâc adıyla kitap haline getirmiştir (Riyad 1411/1990). el-Medħal’in çeşitli baskıları yapılmıştır (I-III, İskenderiye 1291; Kahire 1293, 1320; I-IV, Kahire 1348, 1380/1960, 1401/1981).
İbnü’l-Hâcc’ın klasik kaynaklarda başka eserinin adı geçmemekte, Abdullah Kennûn da bunun dışında bir eserinin bilinmediğine işaret etmektedir (İbnü’l-Ĥâc el-Fâsî, s. 11). Brockelmann ve Serkîs’in ona nisbet ettikleri Şümûsü’l-envâr ve künûzü’l-esrâri’l-kübrâ ile (Kahire 1297, 1322, 1325) yine Brockelmann tarafından ve bazı kütüphane kataloglarında kendisine izâfe edilen (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 769; TSMK, Yeniler, nr. 647; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 58 Ş.) Bülûġu’l-ķaśd ve’l-münâ fî ħavâśśı es-mâǿillâhi’l-ĥüsnâ adlı eserlerin havas, tılsım ve sihir gibi konuları ihtiva etmeleri sebebiyle İbnü’l-Hâc tarafından yazılmış olmaları mümkün görünmemektedir. Esasen son eser, Muhammed ed-Deyrûtî ed-Dimyâtî (ö. 921/1515) adlı bir kişiye (Kehhâle, III, 64) ait kasidenin şerhidir (ayrıca bk. Fuâd Seyyid, I, 111; Karatay, III, 316). Brockelmann’ın İbnü’l-Hâcc’a nisbet ettiği el-Ezhârü’ŧ-ŧayyibetü’n-neşr ise Muhammed Tâlib b. Hamdûn İbnü’l-Hâcc’a aittir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Hâc el-Abderî, el-Medħal, Kahire 1401/1981, I-IV, tür.yer.; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 321-322; Makrîzî, el-Muķaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1411/1991, VII, 90-91; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 237; Şa‘rânî, eŧ-Ŧabaķāt, I, 161-162; Keşfü’ž-žunûn, II, 1401; Serkîs, MuǾcem, I, 70-71; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 218; Brockelmann, GAL, II, 101; Suppl., II, 95, 361; III, 1253, 1278; a.mlf., “Abderî”, İA, I, 24-25; Îżâĥu’l-meknûn, II, 57; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 264; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l - maħŧûŧâti’l - muśavvere, Kahire 1380/1961, I, 111; Karatay, Arapça Yazmalar, III, 316; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 368; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, München 1979, s. 177-178; Abdülazîz Binabdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 63; Recep Kırıkçı, Abderi’nin Eğitim Düşüncesi, İstanbul 1992; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 64; Abdullah Kennûn, İbnü’l-Ĥâc el-Fâsî (MevsûǾatü meşâhîri ricâli’l-Maġrib, III içinde), Beyrut, ts. (Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî), s. 11; A. S. Tritton, “Muslim Education in the Middle Ages”, MW, sy. 43 (1953), s. 82-94; Maryta Esperonnier, “La sunna du sacrifice les recommandations d’Ibn al-Ĥāğğ al-Abdarī”, REI, sy. 50 (1982), s. 251-255; Abdülganî Abbûd, “İbnü’l-Ĥâc el-ǾAbderî”, Min aǾlâmi’t-terbiyyeti’l-ǾArabiyyeti’l-İslâmiyye, Riyad 1409/1989, s. 323-359; J.-C. Vadet, “Ibn al-Ĥāғјғј”, EI² (İng.), III, 779-780.
Saffet Köse