İBNÜ’l-BENNÂ el-MERRÂKÜŞÎ

(ابن البنّا المرّاكشي)

Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Osmân el-Merrâküşî el-Ezdî el-Adedî (ö. 721/1321)

Matematikçiliğiyle tanınan çok yönlü âlim.

9 Zilhicce 654 (28 Aralık 1256) tarihinde Merakeş’te doğdu; ailesi Gırnata (Granada) kökenlidir. Babası yapı ustası olduğundan “İbnü’l-Bennâ” künyesiyle, matematikteki şöhretinden dolayı da “Adedî” nisbesiyle anılır. Merakeş’te Ebû Abdullah Muhammed b. Mübeşşir el-Merrâküşî ile Ali el-Ahdeb’den Kur’an ilimleri, Ebû İmrân Mûsâ b. Ebû Ali ez-Zenâtî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Abdurrahman el-Megīlî ve Ebü’l-Velîd Ali b. Ebû Bekir’den fıkıh, Ebû Abdullah İbn Abdülmelik’ten hadis ve Ebû İshak İbrâhim b. Abdüsselâm es-Sanhâcî el-Attâr’dan Arap dili ve edebiyatı okudu. İbn Kunfüz’e göre İbnü’l-Bennâ’nın sûfî eğilimleri, Mera-keş’teki hocaları arasında bulunan Ebû Abdullah el-Hezmîrî ile kardeşi Ebû Zeyd Abdurrahman el-Hezmîrî’den kaynaklanmaktadır; onun aritmetik eserlerinde görülen sihirli karelerle matematiksel Hurûfîliğin kaynağı da Ebû Zeyd el-Hezmîrî’dir. Yine Merakeş’teki hocalarından Ebû Bekir Muhammed b. İdrîs el-Fe’r el-Kallûsî de onu özellikle rasyonel sayılar konusuna yönlendirmiştir. Daha sonra Fas’a geçerek tahsilini tamamlayan İbnü’l-Bennâ bu şehirde İbn Hacele er-Riyâzî’den matematik, tıp ve astronomi, Kadı Ebû Abdullah Muhammed b. Ali eş-Şerîf’ten nahiv ve matematik (özellikle geometri), Ebû Abdullah Muhammed b. Mahlûf es-Sicilmâsî’den astronomi okudu. Kaynaklar onun ayrıca Mirrîh adlı bir hekimden tıp tahsil ettiğini yazmaktadır. İbnü’l-Bennâ’nın matematik sahasındaki fikirlerinin oluşmasında ve zihniyetinin şekillenmesinde Fas’taki hocalarının etkisi büyük olmuştur. Öğrenimini bitirdikten sonra ders vermeye başlayan İbnü’l-Bennâ’nın en ünlü öğrencileri filozof Muhammed b. İbrâhim el-Abülî, müctehid fakihlerden kabul edilen ve İbnü’l-İmâm diye şöhret bulan Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed et-Tilimsânî ile kardeşi Ebû Mûsâ Îsâ, İbnü’l-Hâc el-Billifîkī, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Süleyman el-Lecâî ve İbnü’n-Neccâr et-Tilimsânî’dir. İbnü’l-Bennâ hakkındaki birçok bilginin kaynağı olan İbn Kunfüz onun defalarca Fas’a gittiğini, Merînî sultanları ile sıkı ilişkisi bulunduğu halde resmî görev almadığını ve 5 Receb 721’de (31 Temmuz 1321) ölünceye kadar Merakeş’te öğretimle uğraştığını bildirmektedir (RefǾu’l-ĥicâb, neşredenin girişi, s. 44). İbnü’l-Bennâ’nın Fas halkı arasında “Sîdî Bulibennâ” lakabıyla tanınmasının ve mezarının bugün dahi ziyaret edilmesinin sebebi onun dini bütün örnek bir şahsiyet ve ayrıca bir mutasavvıf olmasıdır.

Telif ve tedrîs üslûbu öğrencileri tarafından yaygınlaştırılan İbnü’l-Bennâ’nın eserlerine ders kitabı olarak okutuldukları için çok sayıda şerh yazılmıştır. Böylece Mağrib’de bir İbnü’l-Bennâ okulu oluşmuş ve IX. (XV.) yüzyılın sonlarına, yani bu geleneğin içerisinde yetişmiş Kalesâdî’nin eserleriyle üslûbunun yerleşip yaygınlaşmasına kadar canlılığını korumuştur. İbnü’l-Bennâ’nın üslûbundaki en belirgin özellik basitleştirme ve gereksiz


tekrarlardan kaçınma şeklinde özetlenebilir. Ancak bu usul İbn Haldûn ve bazı Mağribli matematikçiler tarafından eleştirilmiştir. Bu okulun sürekliliğine ve tesirinin kalıcılığına en büyük delil İbnü’l-Bennâ’dan sonra gelen İbn Haydûr, İbn Kunfüz, Kalesâdî, İbnü’l-Hâim ve İbnü’l-Mecdî gibi matematikçilerin onun eserlerini şerhetmesidir.

İbnü’l-Bennâ, amelî ve nazarî diye ikiye ayırdığı hesap ilmini ilke olarak nazarî ilimlerden kabul eder. Bu tasnifin Meşşâî felsefesinin etkisini taşıdığı açıktır; çünkü felsefî tasnifte bilimin konusu yanında gayesi de dikkate alınmaktadır. Matematikçiler kendi anlayışları açısından bu tasnife her zaman uymadıkları için İbnü’l-Bennâ da Telħîśu aǾmâli’l-ĥisâb’da ortaya koyduğu aritmetiği konusuna bakmadan sırf maksadı açısından amelî ilim saymıştır ve ona göre burada esas olan katma yani toplama ve çarpma ile ayırma yani çıkarma ve bölmedir. Diğer ta-raftan bu hesap türü muâmelâtta ve ferâizde de kullanılmaktadır (a.g.e., neşredenin girişi, s. 202). Telħîś’i şerhedenlerden birçoğu bu metodu benimserken İbn Haydûr, Tuĥfetü’ŧ-ŧullâb adlı şerhinde buna karşı çıkmış ve Meşşâî felsefesi açısından bütün bir hesabın nazarî olduğunu söylemiştir; çünkü İbn Haydûr, İbnü’l-Bennâ’nın aksine hesap ilminde konuya bakılması gerektiğini, amacın önemli olmadığını vurgular. İbnü’l-Bennâ’nın hesap ilmine yaklaşımında göze çarpan en önemli özellik, rasyonel sayılar konusunda Doğu İslâm matematiğine göre ileri bir seviye göstermesidir. Diğer bir önemli husus da irrasyonel sayıların yaklaşık karekökünün tesbitinde kaydettiği başarıdır. Mağrib matematiğinde onun başlattığı bu çalışma öğrencileri ve şârihleri tarafından sürdürülmüş, özellikle Kalesâdî ile doruk noktasına ulaşmıştır.

Sayının tarifi ve sonsuzluk kavramı gibi konularda İbnü’l-Bennâ’nın ileri sürdüğü fikirler, matematik tarihi ve felsefesi yanında genel felsefe tarihini de ilgilendirmektedir. Sayılar teorisinde ise İbnü’l-Bennâ özellikle RefǾu’l-ĥicâb adlı eserinde ortaya, daha önce Kerecî ile bazı sözlük yazarlarının örneklerini verdikleri ve Kemâleddin el-Fârisî’nin geniş bir şekilde ele alıp incelediği kombinatör analiz konusunda çalışmalar ortaya koymuş, ayrıca bu çalışmalarını salt sözel ifadeyle bırakmayıp matematik formülasyon şekline de getirmiştir. Bu formülasyonda daha sonra “Pascal üçgeni” adıyla anılacak olan “el-müsellesü’l-hisâbî”yi kullandığı görülür. Öte yandan işlemlerini yürütürken tümevarımın çeşitli yollarına başvurduğu gibi bu bağlamda sayısal dizilerle de ilgilenmiştir. İbnü’l-Bennâ’nın sayı kavramını tanımlaması el-Maķālât fî Ǿilmi’l-ĥisâb gibi ilk eserlerinde, eski Mısır matematiğinden gelip Pisagor-Öklid geleneğinde son şeklini alan ve hem Doğu hem Batı İslâm dünyasında yaygınlıkla kulla-nılan “birliklerin bir araya gelmesinden oluşan çokluk” tanımına uygun iken daha sonra Telħîś ve RefǾu’l-ĥicâb’da İbn Sînâ’nın fikirlerinin de etkisiyle “birliklerin birleşmesinden oluşan şey (tekil)” haline dönüşmüştür. Ancak İbnü’l-Bennâ, sayının tarifinin mantık değil matematik açısından ele alınması gerektiğini ileri sürer. Çünkü sayı matematiğin bir aracıdır ve tabiatı da ona uygundur; dolayısıyla aslında tavsifî değil ancak tersîmî, yani sözlerle nitelendirilmesi değil gözle görülebilir biçimde şekil ve çizimlerle tanıtılması mümkündür (a.g.e., neşredenin girişi, s. 207).

Klasik gelenekte bir, sayıların ilkesi sayıldığından sayı kabul edilmez; çünkü ilke ilkesi olduğu şeyle aynı kategoriye konulamaz. İbnü’l-Bennâ’ya göre ise birin işlemlerde kullanılmasının yanı sıra bütün matematik kurallarına uyması onun da diğerleri gibi sayı olduğunu gösterir (a.g.e., neşredenin girişi, s. 208). İbnü’l-Bennâ’nın bu kabulünün başka bir gerekçesi de birin tekil sayılardan olması, fakat aynı zamanda belirli bir çokluğa delâlet etmesidir. Bundan dolayı sayı ile saymayı birbirinden ayırmak zorunda kalmıştır. Bu ayırıma göre sayı zihnî bir tabiata sahiptir, soyuttur; temel öğesini meydana getiren birlikleri de birbirine eşittir. Sayma ise dış dünyadaki sayılabilen nesneleri gösterir; birlikleri eşit olabilir yahut olmayabilir, çünkü sayma maddeye ilişkindir. Bu açıdan sayma sonludur ve kendisine delâlet eden birlikler de sayılardır (a.g.e., neşredenin girişi, s. 223).

İbnü’l-Bennâ, zihnî seviyedeki soyut sa-yıların sonsuzluğu ile maddî ve sonlu sahalardaki uygulanışları arasında bir ayırıma gitmiştir. Çünkü onun için matematik, varlığın hakikatini araştıran belirli bir yöntem olup salt pratik bir ilim değildir. Dolayısıyla sonsuzluk kavramını da matematiğin tabiatı açısından ele alır. Meselâ Şerĥu merâsîmi’ŧ-ŧarîķa adlı eserinde sonsuzluk kavramına varlık açısından bir anlam verir. Buna göre sonsuzluk sıfat değil bir yargıdır ve bu açıdan zihnîdir; nesnel bir gerçeklik sayılamaz. Bu sebeple İbnü’l-Bennâ’ya göre ilim varlıktan daha geniş bir kavramdır; dolayısıyla sayı zihnî mânadaki sonsuzluk anlayışına göre sonsuz biçimde artar. Buna paralel olarak sayılar birler, onlar ve yüzler denilen üç mertebe ile sınırlandırılır. Her mertebede dokuz sayı vardır ve bunun sebebi, âlemin bir cevher ve dokuz araz olmak üzere onlu bir varlık planına sahip bulunmasıdır. Bu durum sayıların “her onlukta bir” niçin devrettiğini de açıklar (a.g.e., neşredenin girişi, s. 211-212). İbnü’l-Bennâ RefǾu’l-ĥicâb’da, kavramsal ile fiziksel arasında yaptığı eşleştirmeyi daha da ileri götürerek tahlîl ve terkip gibi matematik işlemleriyle oluş ve bozuluşu karşılaştırır ve matematikle fizik bilimini mukayese eder. Onun bu tavrı, klasik Pisagorcu-Eflâtuncu riyâziyye geleneğiyle Aristocu fizik geleneği arasında birbirine paralel giden karşılıklar bulması anla-mına gelir. Böylece İbnü’l-Bennâ, bütün varlığı sayısal ve geometrik yapılara indirgeyen gelenekle ikisini tamamen ayıran gelenek arasında uyum sağlamaya çalışmıştır. Bu yaklaşım, onun matematiğin amelî kullanımından hareketle ulaştığı bir sonuçtur. Diğer bir ifadeyle İbnü’l-Bennâ, zihnî varlıkla dış dünyadaki varlık arasında ilişki kurmaya çabalamış ve görüşlerini izah ederken Sünnî tasavvuf geleneğinden de faydalanmıştır.

İbnü’l-Bennâ kesri, “parça konumunda olan iki sayı arasındaki oran” şeklinde tanımlar. Bu tarif bir bakıma Mağrib geleneğindeki kesir tarifine yöneltilmiş bir eleştiridir. Onun RefǾu’l-ĥicâb’da dil, matematik, felsefe ve amelî fıkıhtan getirdiği delillerle temellendirmeye çalıştığı düşüncesine göre kesir aslında, “birbirine izâfet yoluyla bağlı bulunan pozitif tam sayılar üzerinde işlem yapmaktır”. Böylece yarım, bir ile iki arasında kurulan bir izâfet ilişkisidir; bu ilişki diğer sayılar için de geçerli olduğundan küllîdir ve bu çerçevede her sayı diğer bir sayının parçası yahut parçalarıdır. Kesri izâfetin diğer bir ismi olarak gören İbnü’l-Bennâ, sonsuzluk kavramının ortaya çıkardığı zorluklardan dolayı bu nisbetin nazarî ve tatbikî tarafı arasında ayırım yapma ihtiyacını da duymuş ve atomcu kelâmcılarla Meşşâîler arasındaki cismin sonsuz biçimde bölünüp bölünemeyeceği tartışmasına girmeden cismin dış dünyada, ayrışma yoluyla değil birleşme yoluyla meydana geldiğini belirtmekle yetinmiştir.


Eserleri. A) Matematik. 1. Telħîśu aǾmâli’l-ĥisâb (et-Telħîś fi’l-ĥisâb). İslâm matematik tarihi açısından en önemli eseridir. Daha sonraki matematikçiler tarafından verilen adı, herhangi bir kitabın telhisi olmasından değil aritmetik işlemlerini ayrıntılardan arındırarak özetle vermesinden, yani hesap ilminin kısa ve özlü bir derlemesi olmasından dolayıdır. Kitap saf amelî kaygılarla telif edilmiştir ve dolayısıyla nazarî bir çerçeveye sahip değildir; çünkü medenî ortam düşünülerek kaleme alınmıştır. Bu açıdan zekât ve miras konuları dahil muâmelât hesabına ilişkin birçok meseleyi inceler. Eser, ihtiva ettiği teknik bilgiler kadar matematiğin usulüne ilişkin açıkladığı bazı ilmî ve felsefî görüşlerle ilimler tasnifi, sayının tarifi, bir ve sonsuzluk kavramlarına dair ileri sürdüğü düşüncelerden dolayı da önem kazanmıştır. Bundan dolayı en çok şerhedilen eserlerden biridir; hatta VIII. (XIV.) yüzyıl Batı İslâm matematiğinden günümüze gelen kaynakların büyük çoğunluğu ona yazılan şerhlerdir denilebilir. İbnü’l-Bennâ’nın RefǾu’l-ĥicâb’ı da bu kitabın şerhi niteliğindedir. İki cüzden oluşan eserin birinci cüzü bilinenlerin hesabını konu edinir ve üç kısımdır; bunların birincisi pozitif tam sayıların, ikincisi pozitif rasyonel sayıların, üçüncüsü kareköklerin hesabını içerir. İkinci cüz bilinenlerden hareketle bilinmeyenlerin tesbiti hakkındadır ve ilki dört orantılı sayı ile çift yanlış hesabı, ikincisi geniş olarak cebir ve mukabeleyi konu alan iki kısımdan meydana gelir; en sona eklenen tekmilede ise üç adet çözülmüş problem verilir. Telħîś’in en önemli özelliği ispatsız olmasıdır. Bunun yanında ikiye katlama, ikiye bölme ve küpkök hesabı yoktur. Dikkati çeken diğer bir nokta da içinde rakamların ve rakamlarla kesirler için kullanılan sembollerin bulunmamasıdır. Eserin, ilkini özel anlamıyla bir şerh olmasa da bizzat İbnü’l-Bennâ tarafından kaleme alınan RefǾu’l-ĥicâb’ın teşkil ettiği pek çok şerhi vardır. Bunların başlıcalarını yazan müellifler şunlardır: Abdülazîz b. Ali b. Dâvûd el-Hevvârî (İbnü’l-Bennâ’nın öğrencisi olduğu için şerhi şifâhî sayılabilir), İbn Haydûr, Ebû Abdullah el-Hafîd (önce recez kalıbında nazma çekmiş, sonra şerhetmiştir), İbn Kunfüz, Ya‘kūb b. Eyyûb, Kadı Ebû Osman el-Akbânî, Muhammed el-Habbâk el-Farazî, Ebü’l-Hasan el-Kalesâdî (biri küçük, diğeri büyük olmak üzere iki şerh yazmıştır), İbn Gāzî (önce bazı ilâvelerle nazma çekmiş, ardından şerhetmiştir), İbnü’l-Mecdî, Muhammed b. Ebü’l-Feth es-Sûfî ve İbrâhim el-Halebî (Râgıb Paşa hocası). Kitabı ihtisar edenlerin en önde geleni İbnü’l-Hâim’dir. Eseri ilk defa, Kalesâdî şerhinin küb dizileriyle ilgili kısmını yayımlayan (JA, I [1863], s. 58-62) ve 1864’te İbnü’l-Mecdî’nin şerhinden ha-reketle aynı konuda müstakil bir kitap ya-zan (Passages relatifs à des sommations de séries de cubes, Roma 1864) Franz Woepcke ilim âlemine tanıtmıştır. Aynı yıl Aristide Marre eseri Le Talkhys d’Ibn al-Bannâ adıyla Fransızca’ya tercüme etmiş (Extrait des Atti dell’Accademia pontificia de Nuovi Lincei, XIX, Rome 1864) ve 1865’te bu tercümeyi yine Roma’da Arapça aslıyla birlikte yayımlamıştır. Ancak tercüme edebî bir dille yapıldığından kitabın içeriği dikkat çekmemiştir. Yakın dönemde ise Muhammed Süveysî eserin Fransızca tercümesiyle birlikte tahkikli neşrini yapmış, ayrıca kitabın içeriğini İslâm matematik tarihi açısından değerlendirmiştir (Tunus 1969). 2. RefǾu’l-ĥicâb Ǿan vücûhi aǾmâli’l-ĥisâb. Önsözünde İbnü’l-Bennâ amelî sayı sanatının mâlum ve meçhul kısımlarını Telħîś’te ele aldığını, bunları açıklamak ve temellendirmek, dayandıkları ilkeleri göstermek için de bu eseri yazdığını belirtir. 701 (1302) yılında tamamlanan kitap aslında Telħîś’in tam bir şerhi değildir; çünkü müellif bazı konulara hiç değinmemiş, yeni eklemeler yapmış, çeşitli yerlerde takdim ve tehir yoluna gitmiştir. Ayrıca daha önce saf matematik çerçevesinde ortaya koyduğu meseleleri burada felsefî açıdan değerlendirmiş, böylece benimsediği felsefî ve kelâmî yönelimi açıklama fırsatını elde etmiştir. RefǾu’l-ĥicâb’ın bilinen tek şerhi Telħîś’e de şerh yazmış olan İbn Haydûr’a aittir. Eser Muhammed Ebellâğ tarafından yayımlanmış, ayrıca bu çalışmada muhtevası matematik ve felsefî açılardan tahlil edilip Telħîś’inki ile karşılaştırılmıştır (Rabat 1994). 3. el-Maķālât fî Ǿilmi’l-ĥisâb. Kaynaklarda başta Risâle fî Ǿilmi’l-ĥisâb olmak üzere değişik isimlerle geçer. Hesâb-ı Hindî’nin Mağrib matematiğinde aldığı şekli temsil etmesi bakımından önemlidir. Dört makaleden oluşmuş, bunların birincisinde sayının tanımı ve adları, Hint rakamları, ondalık sistem, dört işlem vb., ikincisinde pozitif rasyonel sayıların hesabı, üçüncüsünde pozitif rasyonel sayıların tam karekökü, irrasyonel sayıların yaklaşık karekökü, rasyonel sayıların kök hesabı, köklerde dört aritmetik işlem vb., dördüncüsünde ise dört orantılı sayı ve muâmelât hesabı vb. ele alınmıştır. Hesâb-ı Hindî üzerine olduğu halde işlemleri Hint rakamlarıyla vermeyip kelimelerle açıklaması dikkat çekicidir ve bu hususun hesâb-ı Hindî ile hesâb-ı hevâî arasında ayırım yapmayan EndülüsMağrib geleneğiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Eser Ahmed Selîm Sa-îdân tarafından yayımlanmıştır (Amman 1984). 4. Kitâbü’l-Uśûl ve’l-muķaddemât fi’l-cebr ve’l-muķābele. İbnü’l-Bennâ’nın bu eseri, Ebü’l-Kāsım el-Kureşî’nin Ebû Kâmil el-Mısrî’nin cebir kitabına yaptığı şerhten faydalanarak yazdığı, hatta onu ihtisar ettiği söyleniyorsa da kitap aslında Ebû Kâmil’in cebrinin, dolayısıyla klasik cebrin Mağrib cebri açısından yeniden -ve bilindiği kadarıyla son olarak- ele alınışıdır. İki cüzden oluşan eserin ilk cüzünün birinci kısmında temel aritmetik işlemleri (dört işlem), ikinci kısmında bilinmeyen nicelikler (meçhûlât) arasındaki çarpma, bölme ve kök alma işlemleri, üçüncü kısmında ise temel denklemler ve çözümleri incelenir. İkinci cüz ise iki kısımdır ve bunların birincisinde rasyonel, ikincisinde irrasyonel çözüm veren cebir problemleri üzerinde durulmuştur. Eser, Kitâbü’l-Cebr ve’l-muķābele adıyla Ahmed Selîm Saîdân tarafından neşredilmiştir (Küveyt 1986, II, 498-585, Târîħu Ǿilmi’l-cebr fi’l-Ǿâlemi’l-ǾArabî içinde). 5. Muħtaśar fi’l-eşkâli’l-misâĥiyye. Başlangıç seviyesindekiler için hazırlanmış,


önce geometrik şekillerin tariflerini veren, sonra da bunlar üzerinde yapılması mümkün sayısal işlemleri gösteren bir çalışma olup Muhammed Süveysî (“el-Eşkâlü’l-misâĥiyye li-Ebi’l-ǾAbbâs Aĥmed İbnü’l-Bennâ”, Mecelletü MaǾhedi’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, XXVIII/2 [Küveyt 1984], s. 491-520) ve Muhammed el-Arabî el-Hattâbî (“Risâletân fî Ǿilmi’l-misâĥa li’bn Raķķām ve İbnü’l-Bennâ”, Mecelletü DaǾveti’l-Ĥaķ, sy. 256 [Rabat 1986], s. 39-47) tarafından yayımlanmıştır. İbnü’l-Bennâ’nın ayrıca kaynaklarda zikredilen birçok matematik eseri vardır ve bunların en önemlileri şunlardır: Kitâb fî źevâti’l-esmâǿ ve’l-munfaśılât, Kitâbü’l-Fuśûl fi’l-ferâǿiż, Muķaddime Ǿalâ Öķlîdis, el-Ķavânîn fi’l-Ǿaded, el-İķtiđâb fi’l-Ǿamel bi’r-Rûmî fi’l-ĥisâb, Tenbîhü’l-elbâb Ǿalâ mesâǿili’l-ĥisâb, et-Temhîd ve’t-teysîr fî ķavâǾidi’t-tekŝîr’dir.

B) Astronomi. 1. Minhâcü’ŧ-ŧâlib li-taǾdîli’l-kevâkib. Müellifin mukaddimede Ebü’l-Abbas et-Tûnisî yöntemine göre kaleme aldığını belirttiği bir zîc olup Juan Vernet tarafından zeylindeki altmış cetvel hariç olmak üzere İspanyolca’ya çevrilmiştir (Contribución al estudio de la labor astronómica de Ibn Al-Bannā, Tetuán 1952). Eserin bir de İbn Kunfüz’ün yaptığı şerhi bulunmaktadır. 2. Kitâbü’l-EnvâǾ. Endülüs’ün geleneksel ziraî takvimiyle çevre şartlarını inceler ve bunla-ra tesir eden astronomik-meteorolojik sebepleri açıklar. H. P. J. Renaud tarafından Le calendrier d’Ibn Bannâ de Marrakech adıyla yayımlanmıştır (Paris 1948). 3. Kitâbü’l-Menâħ. Takvimle ilgili bu eserin en önemli özelliği “menâh” kelimesini ilk defa takvim anlamında kullanmış olmasıdır. Daha sonra bu kelime Avrupa dillerine “almanak” şeklinde geçmiştir (Sarton, II/2, s. 999). 4. el-Yesâre fî taǾdîli’l-kevâkibi’s-seyyâre (el-Yesâre fî taķvîmi’l-kevâkibi’s-seyyâre). Bizzat İbnü’l-Bennâ tarafından ihtisar edilmiştir. Kitabı adı bilinmeyen bir müellif Teshîlü’l-Ǿibâre fî tekmîli mâ naķaśa mine’l-Yesâre, Ahmed b. Hamîde el-Matrafî de el-Maķśadü’l-esnâ fî ĥalli muķaffeli Yesâreti İbni’l-Bennâ adıyla (yazma nüshaları için bk. Abdülvehhâb b. Mansûr, s. 266) şerhetmiştir. 5. Ķānûn fî maǾrifeti’l-evķāt bi’l-ĥisâb. Küçük bir eser olup Muhammed el-Arabî el-Hattâbî tarafından Ǿİlmü’l-mevâķīt: Uśûlühû ve menâhicühû adlı çalışması içinde yayımlanmıştır (Muhammediye 1407/1986, s. 86-99). 6. Risâle Ǿale’ś-Śafîĥati’z-Zerķāliyyeti’l-CâmiǾa (eś-Śafîĥatü’ş-şekkâziyye). Ünlü astronom İbnü’z-Zerkāle’nin eś-Śafîĥa adlı usturlap cinsi alet hakkında yazmış olduğu eserin yirmi üç bablık muhtasarıdır. Muhammed el-Arabî el-Hattâbî tarafından Mecelletü DaǾveti’l-ĥaķ’ta tahkik edilmiş (sy. 241 [Rabat 1985], s. 20-25; sy. 242 [Rabat 1985], s. 19-24), sonra yine Ǿİlmü’l-mevâķīt içerisinde yayımlanmıştır (s. 136-174).

C) Dinî İlimler. 1. ǾUnvânü’d-delîl min mersûmi ħaŧŧi’t-Tenzîl. Hz. Osman mushafının yazımında esas alınan hat üzerinedir. Bu eserde İbnü’l-Bennâ, felsefe birikimini de kullanarak Kur’an yazısının ontolojisini yapmaya çalışmıştır. Ona göre imam mushafta anlamın tezahür ettiği yazı (resm), o sırada meydana gelen bir uzlaşma ve tesadüf ürünü değildir; burada anlamın yazıda beliren varlığı söz konusudur. Yine görme ve işitme duyularımızla yazının görülebilir, lafzın işitilebilir olması arasında tesadüfe dayanmayan bir alâka vardır ve bu tür bir alâka harflerin ve varlıkların durumları arasında da düşünülmelidir. Zerkeşî, bu eserin büyük bir kısmını bazı farklılıklarla el-Burhân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’ına almış, kendi düşünceleriyle İbnü’l-Bennâ’nınkileri kaynaştırmıştır. Aynı şeyi Süyûtî’nin de el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’da tekrarladığı görülür. Hind Şelebî kitabın tahkikli neşrini yapmıştır (Beyrut 1990). 2. Tefsîrü’l-ism min besmele. Muhammed b. Abdülazîz ed-Debbâğ tarafından Mecelletü DaǾveti’l-ĥaķ dergisinde yayımlanmıştır (sy. 262 [Rabat 1407/1987]). Müellifin kaynaklarda zikredilen dinî ilimler sahasındaki diğer eserleri de şunlardır: İħtiśarü’l-Keşşâf li-Zemahşerî, Ĥâşiye Ǿalâ Kitâbi’l-Keşşâf li-Zemahşerî, Kitâb Tesmiyeti’l-ĥurûf ve ħâśśiyeti vücûdihâ fî evâǿili’s-süver, Tefsîru sûreti’l-Kevŝer, Tefsîru sûreti’l-ǾAśr, Risâle fi’l-farķ beyne’l-ħavâriķi’ŝ-ŝelâŝe el-muǾcize ve’l-kerâme ve’s-siĥr, Muħtaśarü’l-İĥyâǿ li’l-Ġazzâlî, el-İķtiđâb ve’t-tebyîn fî Ǿilmi uśûli’d-dîn.

D) Dil, Edebiyat ve Felsefe. 1. er-Ravżü’l-merîǾ fî śınâǾati’l-bedîǾ. Bedî‘, beyân ve belâgata dair sanatlarla ilim arasındaki ilişki üzerinde duran eser, Aristo mantığının tesirinde gelişen Mağrib belâgat geleneğinin bir devamı niteliğinde olup kaynakları arasında mantıkçı, usûl-i fıkıhçı, kelâmcı ve dilciler bulunmaktadır; Rıdvân b. Şakrûn tarafından tahkikli neşri yapılmıştır (Dârülbeyzâ 1985). 2. Merâsimü’ŧ-ŧarîķa fî fehmi’l-ĥaķīķa min ĥalli’l-ħalîķa. Müellif tarafından Şerĥu Merâsimi’ŧ-ŧarîķa (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2378D) adıyla şerhedilen eser, İslâm felsefe geleneğinde nefis ve bilgi teorisine ilişkin temel kavramları ele almaktadır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1702/4, vr. 89b-93b; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1601, vr. 1a-11b). İbnü’l-Bennâ’nın bunlardan başka kaynaklarda Külliyyât fi’l-ǾArabiyye, Maķāle fî Ǿuyûbi’ş-şiǾr, Ķānûn fi’l-farķ beyne’l-ĥikme ve’ş-şiǾr, el-Ķānûnü’l-küllî fi’l-manŧıķ, Risâle fi’l-cedel, Tenbîhü’l-fehûm Ǿalâ medâriki’l-Ǿulûm gibi eserlerinin de adları geçmektedir. Ayrıca kaynaklarda anılmayan İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (AY, nr. 132) Taśrîfi ĥâleyi’l-vasaŧ adlı bir risâle de ona nisbet edilmektedir. Muhammed Süveysî’nin İbnü’l-Bennâ’nın adıyla yayımladığı Risâle fi’l-aǾdâdi’t-tâm ve’z-zâǿid ve’n-nâķıś ve’l-aǾdâdi’l-müteħâbbe’nin ise (Ĥavliyyâtü’l-CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 13 [1976]) Telħîś’in şârihlerinden biri tarafından esere sonradan eklenen bir bölüm olduğu gösterilmiştir (RefǾu’l-ĥicâb, neşredenin girişi, s. 27-28). Sâlih Zeki’ye göre söz konusu risâle Kalesâdî’ye aittir ve onu büyük şerhine hâtime olarak yazmıştır (Âsâr-ı Bâkıye, II, 275).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî, RefǾu’l-ĥicâb Ǿan vücûhi aǾmâli’l-ĥisâb (nşr. Muhammed Ebellâğ), Rabat 1994, neşredenin girişi, s. 7-193, 207, 208, 211-212, 218, 223; İbn Haldûn, Muķaddime, III, 1128; İbn Hacer, el-Dürerü’l-kâmine, I, 278-279; İbnü’l-Kādî, Ceźvetü’l-iķtibâs, I, 148-152; a.mlf., Dürretü’l-ĥicâl, I, 14; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Kahire 1351, s. 65-67; Makkarî, Ezhârü’r-riyâż (nşr. Mustafa es-Sekkā v.dğr.), Kahire 1939-42, II, 352; III, 23; a.mlf., Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 215; III, 310; V, 248-249, 267; Keşfü’ž-žunûn, I, 113, 472; II, 949, 1174, 1411; Suter, Die Mathematiker, s. 162-164; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1913, II, 274-276; Brockelmann, GAL, II, 255; Suppl., II, 363-364; Îżâĥu’l-meknûn, I, 161, 167, 323, 578, 608; II, 331, 359; Sarton, Introduction, II/2, s. 998-1000; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-Maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1986, IV, 261-269; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 237-239; Ramazan Şeşen, Muħtârât mine’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyyeti’n-nâdire fî mektebâti Türkiyâ, İstanbul 1997, s. 24-25; Muhammed el-Fâsî, “İbnü’l-Bennâ el-ǾAdedî el-Merrâküşî”, Śaĥîfetü MaǾhedi’d-dirâsâti’l-İslâmiyye fî Madrid, VI/ 1-2, Madrid 1378/1958, s. 1-9; a.mlf., “İbnü’l-Bennā el-ǾAdedî el-Merrâküşî”, Revista del Instituto Egipcio de Estudios Isla-micos, VI/1-2, Madrid 1958, s. 1-9; Rıdvân b. Şakrûn, “Bâbü’t-teşbîh min Kitâbi’r-Ravżi’l-merîǾ fî śınaǾâti’l-bedîǾ li’bni’l-Bennâ el-Merrâküşî”, el-Menâhil, XII/32, Rabat 1406/1985, s. 185-205; a.mlf., “Müǿellefâtü İbni’l-Bennâ ve ŧarîķatühû fi’l-kitâbe”, a.e., XII/33, Rabat 1406/1985, s. 207-229; a.mlf., “ed-Delâle, el-belâġa, el-feśâĥa, faśl min Kitâbi’r-Ravżi’l-merîǾ fî śınâǾati’l-bedîǾ li’bni’l-Bennâ el-Merrâküşî el-ǾAdedî”,


Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb ve’l-Ǿulûmi’l-insâniyye, sy. 8, Dârülbeyzâ 1406/1986, s. 161-169; Abdullah Kennûn, “İbnü’l-Bennâ el-ǾAdedî”, el-Baĥŝü’l-Ǿilmî, sy. 11-12, Rabat 1967, s. 89-105; J. Vernet, “Ibn al-Bannā al-Marrākushī”, DSB, I, 437-438; H. Suter - M. Ben Cheneb, “İbnülbennâ”, İA, V/2, s. 846-847; a.mlf., “Ibn al-Bannā al-Marrākuѕћī”, EI² (İng.), III, 731; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, “İbnü’l-Bennâ”, MaǾlemetü’l-Maġrib, Rabat 1992, V, 1470-1472.

İhsan Fazlıoğlu