İBNÜ’d-DEHHÂN
(ابن الدهّان)
Ebû Muhammed Nâsıhuddîn Saîd b. el-Mübârek b. Alî b. Abdillâh en-Nahvî el-Bağdâdî (ö. 569/1174)
Arap dili ve edebiyatı âlimi.
494’te (1101) Bağdat’ın Nehritâbık mahallesinde doğdu. Şair sahâbî Kâ‘b b. Amr el-Ensârî’nin soyundandır. Bağdat’ta lugat, dil ve edebiyat dersleri aldıktan sonra
İsfahan’a giderek bazı âlimlerden hadis dinledi ve kütüphanelerdeki birçok edebî eseri istinsah etti. Ardından Bağdat’a döndü ve bir süre daha burada kaldı. İleri yaşlarında Ebû Gālib Ahmed b. Bennâ, Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Muhammed b. Husayn ve bazı âlimlerden hadis dinledi. Kendisi de dil ve edebiyat dersleri verdi ve Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâĥ fi’n-naĥv adlı eserini okuttu.
İbnü’d-Dehhân 544 (1149) yılında Musul üzerinden Dımaşk’a gitmek üzere Bağdat’tan ayrıldı. Musul’a uğradığında Vezir Cemâleddîn-i İsfahânî ile görüştü. Vezirin kendisine yakın ilgi göstermesi üzerine onun himayesine girdi. Vezir ondan ders vermesini ve kitap yazmasını isteyerek Dımaşk’a gitmesine engel oldu. Yirmi dört yıldan fazla kaldığı Musul’da zamanını ders verip eser yazarak geçirdi (Safedî, Nektü’l-himyân, s. 158). Hayatının sonlarına doğru kütüphanesini Musul’a naklettirirken Bağdat’ta meydana gelen sel baskınında kitaplarının çoğu telef oldu. Kendisine ulaşanlar ise kokmuş ve harap olmuştu. Eserleri bu durumdan kurtarmak ve kötü kokuyu gidermek için tavsiye edilen ladin reçinesi buharını fazla miktarda kullanınca gözlerini kaybetti. Musul’da vefat etti. Hayatının son yıllarında dünyaya gelen tek oğlu Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Saîd de kendisi gibi edip ve şairdi.
Dil ve edebiyat alanında otorite sayılan Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, İbnü’ş-Şecerî ve İbnü’l-Haşşâb gibi âlimlerle çağdaş olan İbnü’d-Dehhân’ın ilmî yönden bunlardan üstün sayıldığı ve zamanının Sîbeveyhi’si olarak kabul edildiği belirtilmektedir (meselâ bk. Yâkūt, XI, 220; İbn Hallikân, II, 383). Ünlü hattat Yâkūt el-Mevsılî ile hadis âlimi Mecdüddin İbnü’l-Esîr el-Cezerî ondan dil ve edebiyat dersleri almıştır (Yâkūt, XIX, 312; İbn Hallikân, VI, 119). Aynı zamanda şair olan İbnü’d-Dehhân’ın bir divanının bulunduğundan bahsedilmekte, bazı kıta ve beyitleri kaynaklarda yer almaktadır (Kitâbü’l-Fuśûl [nşr. Nâciye Muhammed], neşredenin girişi, s. 19-21).
Eserleri. 1. el-Eżdâd fi’l-luġa. Arap dilindeki karşıt anlamlı kelimelere dair bu risâle Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn tarafından neşredilmiştir (Nefâǿisü’l-maħŧûŧât içerisinde, Necef 1371/1952, s. 1-21; Bağdad 1963, s. 85-108; ayrıca müstakil olarak Bağdad 1372/1953). 2. Kitâbü’l-Fuśûl fi’n-naĥv (fi’l-ǾArabiyye). Esere Mecdüddin İbnü’l-Esîr el-BedîǾ fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye adlı bir şerh yazmıştır (şerhin farklı bir ismi için bk. İbn Hallikân, IV, 141). Nâciye Muhammed Abdürrâzık Ades, eseri Kitâbü’l-Fuśûl fi’l-ǾArabiyye adıyla yüksek lisans tezi olarak tahkik edip yayımlamış (Amman 1401/1981), kitap ayrıca Fâiz Fâris tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1409/1988). 3. el-Fuśûl fi’l-ķavâfî. Arap şiirinde kafiyeyle ilgili çeşitli meselelerin incelendiği bir risâle olup İbnü’d-Dehhân’ın hayatı ve eserlerine dair bir mukaddime ve çeşitli notlarla birlikte Sâlih b. Hüseyin el-Âid tarafından yayımlanmıştır (Mecelletü CâmiǾati’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, XVI [Riyad 1417/1996], s. 193-270). 4. el-Ġurre fî şerĥi’l-LümǾa. İbn Cinnî’nin nahve dair el-LümaǾının şerhi olan eserin bazı kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (Kahire el-Hizânetü’t-Teymûriyye, Nahiv, nr. 171; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1495; Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 949). 5. Şerĥu ebniyeti Sîbeveyhi. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ında geçen morfolojik yapı ve kalıpların izahına dair olan eseri Hasan Şâzelî Ferhûd neşretmiştir (Riyad 1987). 6. Kitâbü Şerĥi’d-Dürûs fi’n-naĥv (Basŧü’n-nüfûs fî şerĥi’d-Dürûs). Müellifin günümüze ulaşmayan eserinin şerhi olup İbrâhim Muhammed Ahmed el-İdkâvî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1411/1991). 7. ed-Dürûs fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķavâfî (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2031; Gotha, Landes Bibliothek, nr. 358/1). 8. Şerĥu’l-Îżâĥ. Ebû Ali el-Fârisî’ye ait eserin şerhi olup eş-Şâmil adıyla da anılır (İbnü’l-Kıftî, II, 50; Yâkūt, XI, 221). 9. el-Ķaśîde fî Ǿavîśi’l-iǾrâb. İbn Habbâz el-Mevsılî’nin bu kasideye yazdığı el-Ferîde fî şerĥi’l-Ķaśîdeti’lletî enşeǿehâ SaǾîd İbnü’l-Mübârek (İbnü’d-Dehhân en-Naĥvî) fî Ǿavîśi’l-iǾrâb adlı şerhi Abdurrahman b. Süleyman el-Useyman yayımlamıştır (Kahire 1410/1990). 10. Bâbü’l-hicâǿ. İmlâ esaslarına dair olan eseri Fâiz Fâris neşretmiştir (İrbid 1406/1986). 11. el-Muħtaśar fi’l-ķavâfî (yazma nüshası için bk. C. Zeydân, Âdâb, III, 41). 12. er-Risâletü’s-SaǾdiyye fi’l-meǿâħiźi’l-Kindiyye mine’l-meǾâni’ŧ-Ŧâǿiyye (el-Meǿâħiźü’l-Kindiyye). Mütenebbî’nin Ebû Temmâm ve Buhtürî’nin şiirlerinden yaptığı intihale dair olan eser üzerine Ziyâeddin İbnü’l-Esîr tarafından el-İstidrâk adıyla yazılan reddiyenin yazma nüshası Köprülü Kütüphanesi’ndedir (nr. 1204).
İbnü’d-Dehhân’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dürûs fi’n-naĥv, Tefsîrü’l-Ķurǿân, Tefsîrü’l-Fâtiĥa, Tefsîrü’l-İħlâś, İzâletü’l-mirâǿ fi’l-ġayn ve’r-râǿ, Dîvânü resâǿil, Zehrü’r-riyâż, Kitâbü’r-Riyâża, Şerĥu beytin li-Śâliĥ b. Ruzzîk, el-Ġunyetü fi’đ-Đâd ve’ž-žâǿ, Kitâb fi’l-künâ, Ķitâbü’l-Ķānûn fi’l-luġa, el-MaǾķūd fi’l-maķśûr ve’l-memdûd, en-Nüket ve’l-işârât Ǿalâ elsineti’l-ĥayvânât, Taķvîmü’n-nažar.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’d-Dehhân, Kitâbü’l-Fuśûl fi’l-ǾArabiyye (nşr. Nâciye Muhammed Abdürrâzık Ades), Amman 1401/1981, neşredenin girişi, s. 1-44; a.e. (nşr. Fâiz Fâris), Beyrut 1409/1988, neşredenin girişi, s. 13-31; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 47-51; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XI, 219-223; XIX, 312; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 382-385; IV, 141; VI, 119; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 581-582; Safedî, Nektü’l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 158-159; a.mlf., el-Vâfî, XV, 250 vd.; Delcî, el-Felâke ve’l-meflûkûn, Kahire 1322, s. 126-127; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 587; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 190-191; Keşfü’ž-žunûn, I, 72, 116, 212, 438, 752, 872; II, 960, 1156, 1212, 1265, 1438, 1563, 1630, 1977; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât (nşr. Esedullah İsmâiliyyân), Kum 1391, IV, 54-56; Brockelmann, GAL, I, 281; Suppl., I, 494; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-muśavvere, Kahire 1954, I, 386, 389, 392, 393, 401; C. Zeydân, Âdâb, III, 41; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, III, 348-349; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, II, 166-167; a.mlf., Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul 1987, s. 348; M. Sadi Çöğenli - Kenan Demirayak, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 1995, s. 166-167; Sâlih b. Hüseyin el-Âid, “el-Fuśûl fi’l-ķavâfî”, Mecelletü CâmiǾati’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, sy. 16, Riyad 1417/1996, s. 193-270.
Süleyman Tülücü