İBN ZEKRÎ et-TİLİMSÂNÎ
(ابن زكرى التلمساني)
Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Zekrî et-Tilimsânî (ö. 900/1494)
Mâlikî fakihi.
Cezayir’in Oran (Vehran) bölgesindeki Tilimsân şehrinde doğdu. Zekrî adı Zekeriyyâ’nın Mağrib’deki kullanımı olup Zikrî şeklinde de telaffuz edilir. Küçük yaşta babasını kaybeden İbn Zekrî, ailesinin geçimini sağlamak için bir dokumacının yanında çalışmaya başladı. Zekâsını ve kabiliyetini farkeden devrin tanınmış âlimlerinden İbn Zâgū’nun yönlendirmesi ve ailesinin geçimini sağlayacağını belirtmesi üzerine onun ders halkasına katıldı. Ayrıca Kāsım b. Saîd el-Ukbânî ve Muhammed b. Abbas el-Ubbâdî’nin derslerine devam etti. Başta fıkıh ve fıkıh usulü olmak üzere kelâm, tefsir ve Arap dili alanlarında yetişerek devrin önde gelen âlimlerinden biri oldu. Aralarında Ahmed Zerrûk el-Fâsî, İbn Merzûk Hafîdü’l-Hafîd, İbnü’l-Hâc el-Mennâvî ve Ahmed b. Etâallah gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Kelâm âlimi Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî ile kelâm konularında çeşitli tartışmalar yapan İbn Zekrî, Mâlikî mezhebinde kendine has tercih ve ictihadlarda bulunmuş, fetvalarından bir kısmı Venşerîsî’nin el-MiǾyârü’l-muǾrib (I-XIII, Beyrut 1401/1981) adlı eseri içinde günümüze ulaşmıştır.
İbn Zekrî Safer 900’de (Kasım 1494) Tilimsân’da vefat etti ve Ubbâd köyünde defnedildi. Venşerîsî ve İbnü’l-Kādî ölüm tarihini 899, İbn Asker 906 (1500) olarak vermekle birlikte talebesi Ahmed b. Etâallah onun 900 yılında öldüğünü belirtmiş (Ahmed Bâbâ el-Tinbüktî, s. 130), C. Brosselard da Tilimsân’daki Arapça kitâbeler üzerine yaptığı çalışmalar sırasında İbn Zekrî’nin bu tarihi taşıyan mezar kitâbesini bularak fotoğrafını yayımlamıştır (EI2 Suppl. [İng.], s. 402-403). Mezarı meşhur bir ziyaretgâh olup Tilimsân’da ona nisbetle anılan Câmiu Sîdî Zekrî adlı bir cami bulunmaktadır.
Eserleri. 1. Buġyetü’ŧ-ŧâlib fî şerĥi ǾAķīdeti İbni’l-Ĥâcib. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in eserinin şerhi olup muhtelif nüshaları günümüze ulaşmıştır (Brockelmann, I, 539; M. Âbid el-Fâsî, II, 373-374). 2. Muĥaśśılü (Mükemmilü)’l-maķāśıd mimmâ bihî tuǾteberü’l-Ǿaķāǿid. Kelâma dair 1500 beyitlik bir eser olup eserin şerhedilmesi için Ebû Abdullah es-Senûsî’ye götürüldüğü, onun da bunu müellifinden başkasının şerhedemeyeceğini söylediği rivayet edilir (İbn Asker, s. 120). Çeşitli yazma nüshaları bulunan esere (Derenbourg, III, 137; Brockelmann, II, 357) Ahmed b. Ali el-Mencûr Nažmü’l-ferâǿid ve mübdi’l-fevâǿid fî şerĥi Muĥaśśıli’l-maķāśıd adıyla bir şerh yazmış, daha sonra da bunu ihtisar etmiştir. Muħtaśaru Nažmi’l-ferâǿid’in Fas Hizânetü’l-Karaviyyîn’de bazı nüshaları mevcuttur (M. Âbid el-Fâsî, II, 326-327, 345). 3. Şerĥu’l-Varaķāt. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin fıkıh usulüne dair eserinin şerhi olup Brockelmann tarafından Ġāyetü’l-merâm bi-şerĥi muķaddimeti’l-imâm şeklinde kaydedilmiştir (GAL Suppl., I, 672).
Kaynaklarda müellifin Mesâǿilü’l-ķażâǿ ve’l-fütyâ adlı bir eserinden de söz edilir. Brockelmann ve M. Hâc-Sadûk’un İbn Zekrî’nin eserleri arasında gösterdiği (a.g.e.,, II, 357; EI² Suppl. [İng.], s. 403), klasik kaynaklarda adı geçmeyen el-Mesâǿilü’l-Ǿaşr’ın (Buġyetü’l-maķāśıd ve ħulâśatü’l-merâśıd) Muhammed b. Ali es-Senûsî’ye ait olduğu anlaşılmaktadır (Âyide İbrâhim Nusayr, s. 112; Saur, IV, 2227; Vikor, s. 167).
BİBLİYOGRAFYA:
Venşerîsî, Vefeyât (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1396/1976, s. 153; İbn Asker el-Mağribî, Devĥatü’n-nâşir (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1397/1977, s. 119-121; İbnü’l-Kādî, Laķŧü’l-ferâǿid (nşr. Muhammed Haccî), Rabat 1396/1976, s. 274; a.mlf., Dürretü’l-ĥicâl, I, 90; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Trablus 1408/1989, I, 129-130; Keşfü’ž-žunûn, II, 1157; Versîlânî, Nüzhetü’l-enžâr fî fażli Ǿilmi’t-târîħ ve’l-aħbâr (nşr. İbn Ebû Şeneb), Cezayir 1908, s. 21, 210; H. Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, Paris 1928, III, 125, 137; Hifnâvî, TaǾrîfü’l-ħalef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, I, 42-45; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 267; Brockelmann, GAL Suppl., I, 539, 672; II, 357; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, II, 239; Âdil Nüveyhiz, MuǾcemü aǾlâmi’l-Cezâǿir, Beyrut 1400/1980, s. 159; a.mlf., MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 72; M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maħŧûŧâti Ħizâneti’l-Ķaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1400/1980, II, 326-327, 345, 373-375; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 112; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 231; K. G. Saur, Catalogue collectif des ouvrages en langue arabe, Paris 1984, IV, 2227; Knut S. Vikor, “The Sanūsiyya Tradition”, Arabic Literature of Africa I: The Writings of Eastern Sudanic Africa to c. 1900 (nşr. R. S. O’Fahey), Leiden 1994, s. 167; M. Hadj-Sadok, “Ibn Zakrī”, EI² Suppl. (İng.), s. 402-403.
Ahmet Özel