İBN YÛNUS, Ebû Saîd

(أبو سعيد ابن يونس)

Ebû Saîd Abdurrahmân b. Ahmed b. Yûnus b. Abdila‘lâ es-Sadefî el-Mısrî (ö. 347/958)

Hadis hâfızı ve tarihçi.

281’de (894) Fustat’ta doğdu. Dedesine nisbetle İbn Yûnus diye tanındı. Kendisi ve ailesinin diğer fertleri Sadefî nisbesiyle anılmış olmalarına rağmen bu kabile ile hiçbir bağları yoktur. Kültürlü bir aile ortamında yetiştiği anlaşılan İbn Yûnus’un büyük dedesi Abdüla‘lâ, İmam Şâfiî’den fıkıh öğrenen ve ayrıca ilm-i nücûm konusunda uzman olduğu kaydedilen dedesi Yûnus, Müslim, Nesâî, İbn Mâce gibi muhaddislere hocalık yapmış bir hadis hâfızı ve kıraat âlimi olan babası (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 348-351), amcaları, kardeşleri ve astronomi âlimi, ez-Zîcü’l-Ĥâkimî adlı eserin müellifi olan oğlu Ebü’l-Hasan İbn Yûnus da dönemlerinin meşhur âlimleridir. Mısır dışına hiç çıkmadığı söylenen İbn Yûnus babasından ve Nesâî’den hadis dinlemiştir. Hadis rivayetinde bulunduğu İbn Müferric, Nehhâs ve Ebû Abdullah İbn Mende onun önemli talebeleridir. Hadisleri ve hadis ricâlini iyi bilen, dikkatli bir âlim olduğu belirtilen İbn Yûnus 26 Cemâziyelâhir 347’de (14 Eylül 958) Kahire’de vefat etti.

Eserleri. İbn Yûnus’un biri Mısırlı âlimlerle ilgili olan Târîħu Mıśr, diğeri Mısır’a dışarıdan gelenleri konu edinen Kitâbü’l-Ġurebâǿ adını taşıyan iki eserinin bulunduğu kaydedilmektedir. İbnü’l-Faradî’nin Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs’ü (I, 24; ayrıca bk. İndeks), İbn Mâkûlâ’nın el-İkmâl’i ve İbn Hacer’in el-İśâbe’si başta olmak üzere (Sezgin, I, 358) pek çok kitaba kaynaklık etmiş olan bu eserlerin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Ebü’l-Kāsım Yahyâ b. Ali b. Tahhân el-Hadramî’nin (ö. 416/1025) Târîħu Ǿulemâǿi ehli Mıśr adını taşıyan ve bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan (Mecmua, nr. 116, vr. 220-259) zeylinin adından hareketle bunun Târîħu Mıśr için yapılmış bir çalışma olduğu düşünülebilirse de İbn Hallikân ve diğer bazı müellifler kitabın İbn Yûnus’un her iki eseri dikkate alınarak yazıldığını söylemektedir. Brockelmann (GAL Suppl., I, 571) ve Sezgin (GAS, I, 357), İbnü’t-Tahhân’ın zeylinin Kitâbü’l-Ġurebâǿ esas alınarak yapılmış bir çalışma olduğunu ifade etmekte, Yûsuf b. Reşîd el-Iş da eser üzerinde yaptığı incelemede İbn Abdürabbih gibi yabancılara da yer verildiğine dikkat çekerek bu kanaati doğrulamaktadır (MMİADm., XII [1941], s. 326). Ayrıca İbn Yûnus’un eserine İbn Zûlâk’ın da bir zeyil yazdığı bilinmekte (Keşfü’ž-žunûn, I, 304), Zehebî ise bu kitabı ihtisar ettiğini ve anlaşılması güç yerlerini açıklamak üzere notlar eklediğini söylemektedir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XV, 579).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, I, 24; ayrıca bk. İndeks; Sem‘ânî, el-Ensâb, VIII, 44-45; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 137-138; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 348-351; XV, 578-579; XVII, 109-110; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, III, 898-899; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, II, 340-341; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 233; Taşköprîzâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 267; Keşfü’ž-žunûn, I, 304; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 514; Brockelmann, GAL Suppl., I, 229, 571; F. Rosenthal, Ǿİlmü’t-târîħ Ǿinde’l-müslimîn (trc. Sâlih Ahmed Ali), Bağdad 1963, s. 365; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., “Ibn Yūnus”, EI² (İng.), III, 969; Sezgin, GAS, I, 357-358; Ali Abdullah ed-Deffâ‘, Eŝeru Ǿulemâǿi’l-ǾArab ve’l-müslimîn fî taŧvîri Ǿilmi’l-felek, Beyrut 1401/1981, s. 69; Kadrî Hâfız Tûkān, Türâŝü’l-ǾArabi’l-Ǿilmî fi’r-riyâżiyyât ve’l-felek, Beyrut, ts. (Dârü’ş-şürûk); Yûsuf el-Iş, “Târîħu Ǿulemâǿi ehli Mıśr li’bni’t-Ŧaĥĥân”, MMİADm., XII, Dımaşk 1941, s. 326-329.

Ali Akyüz