İBN ÜMMÜ KĀSIM

(ابن أمّ قاسم)

Ebû Muhammed (Ebû Alî) Bedrüddîn Hasen b. Kāsım b. Abdillâh b. Alî el-Murâdî (ö. 749/1348)

Tefsir, kıraat ve nahiv âlimi.

Mağrib asıllı olup Mısır’da doğdu. Mağrib’den Mısır’a gelişinde Şeyha lakabıyla tanınan Zehrâ adındaki babaannesinin şöhretinden dolayı İbn Ümmü Kāsım künyesiyle meşhur oldu. Bir rivayete göre ise sultan ailesine mensup olan Zehrâ onu evlât edinmiştir (İbn Hacer, II, 32). Ebû Zekeriyyâ el-Gumârî, Ebû Abdullah et-Tancî, Ebû Hayyân el-Endelüsî ve Sirâcüddin ed-Demenhûrî’den Arapça, Mecdüddin et-Tüsterî’den Arapça ve kıraat, Mecdüddin İsmâil b. Muhammed el-Benâkitî’den kıraat, Şemseddin İbnü’l-Lebbân’dan usul ve Şerefeddin el-Makīlî’den Mâlikî fıkhı okuyan İbn Ümmü Kāsım’dan Ebû İshak İbrâhim b. Ahmed et-Tenûhî kıraat dersleri aldı (İbn Hacer, I, 11). İbn Ümmü Kāsım 1 Şevval 749’da (23 Aralık 1348) Kahire’nin Seryâkūs (Seryâkavs, Siryâkūs) beldesinde vebadan öldü ve aynı yerde defnedildi.

Eserleri. 1. el-Müfîd fî şerĥi ǾUmdeti’l-mücîd fi’n-nažmi ve’t-tecvîd. Alemüddin Ali b. Muhammed es-Sehâvî’nin tecvid ilmine dair “Nûniyye” kasidesinin şerhi olan eseri Ali Hüseyin el-Bevvâb neşretmiştir (Zerkā 1987). 2. Şerĥu’l-Vâżıĥa fî tecvîdi’l-Fâtiĥa. Ca‘berî’nin yirmi iki beyitlik “Dâliyye” kasidesinin şerhi olup Abdülhâdî el-Fadlî’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Beyrut 1980). 3. Şerĥu Bâbi


vaķfi Ĥamza ve Hişâm Ǿale’l-hemz (mine’ş-Şâŧıbiyye). Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 15) müellif hattı bir nüshası mevcuttur. Ayrıca Süleymaniye (Şehid Ali Paşa, nr. 23), Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi (Üsküdarlı, nr. 67, vr. 5b-40b) ve Bursa Ulucamii (nr. 230) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 129-130). 4. el-Cene’d-dânî fî ĥurûfi’l-meǾânî. Arapça’daki edatların genişçe ele alındığı eser bir mukaddime ile beş babdan oluşmaktadır. Eser ilk defa İstanbul’da basılmış (Serkîs, II, 1723-1724), daha sonra Fahreddin Kabâve ile Muhammed Nedîm Fâzıl’ın (Halep 1973; Beyrut 1983, 1992), ayrıca Tâhâ Muhsin’in (Musul 1396/1976) tahkikleriyle neşredilmiştir. 5. Cümelü’l-iǾrâb. Suheyr Muhammed Halîfe tarafından Risâle fî cümeli’l-iǾrâb adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1407/1987). 6. Muķaddime fî kelimâtin ittefeķat fîhe’d-dâlü ve’ź-źâlü ħattan va’ħtelefet maǾnen. Yirmi beş beyitlik “Bâiyye” kasidesini ve her bir beytin kısa şerhini içeren eseri Tâhâ Muhsin neşretmiştir (el-Mevrid, II/1 [Bağdad 1973], s. 137-146). 7. el-Cümelü’lletî lehâ maĥallün mine’l-iǾrâb ve’l-letî lâ maĥalle lehâ. Muhtasar bir eser olup Tâhâ Muhsin tarafından yayımlanmıştır (Mecelletü Âdâbi’r-Râfideyn, sy. 7 [Musul 1976], s. 395-424). 8. Manžûme fi’ž-žâǿi ve’đ-đâđ (Brockelmann, GAL Suppl., II, 16). 9. Tavżîĥu’l-maķāśıd ve’l-mesâlik bi-şerĥi Elfiyyeti İbn Mâlik. İbn Mâlik et-Tâî’nin nahiv ilmine dair 1000 beyitlik elfiyyesinin şerhidir. Kütüphanelerde çok sayıda nüshası mevcut olan eseri Abdurrahman Ali Süleyman şerh ve tahkik ederek yayımlamıştır (I-VI, Kahire 1975-1977). 10. Şerĥu Teshîli’l-fevâǿid ve tekmîli’l-maķāśıd (Şerĥu’t-Teshîl). İbn Mâlik et-Tâî’nin eserinin şerhi olan ve kütüphanelerde çeşitli yazma nüshaları bulunan eserin (meselâ bk. Âtıf Efendi Ktp., nr. 2496; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1474; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4558; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3297, 3299, 3300, Fâtih, nr. 4917) küçük bir bölümü, İbn Mâlik’in aynı eserine Ebû Hayyân el-Endelüsî tarafından yazılan et-Teźyîl ve’t-tekmîl fî şerĥi’t-Teshîl adlı şerhin kenarında basılmış (Kahire 1910), bir bölümü de Hüseyin Tural tarafından Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1971). 11. Şerĥu’l-Maķāśıdi’l-celîl (fî Ǿilmi’l-Ħalîl). Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in aruz ilmini konu alan eserinin şerhidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 537).

İbn Ümmü Kāsım’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Tefsîrü’l-Ķurǿân (on cilt olduğu belirtilmektedir); Şerĥu’ş-Şâŧıbiyye; İǾrâbü’l-Ķurǿân; Şerĥu’l-istiǾâźe ve’l-besmele; Şerĥu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye (İbn Mâlik et-Tâî’nin recez bahrinde telif ettiği 2757 beyitlik eserin şerhidir); Telħîśu Şerĥi Ebî Ĥayyân Ǿale’t-Teshîl (Ebû Hayyân el-Endelüsî tarafından İbn Mâlik et-Tâî’nin Teshîlü’l-fevâǿid ve tekmîlü’l-maķāśıd’ına yazılan on ciltlik şerhin özetidir); Şerĥu’l-Cezûliyye (Îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî’ye ait el-Muķaddime [el-Muķaddimetü’l-Cezûliyye] adlı gramer kitabının şerhidir); Şerĥu’l-Fuśûl (İbn Mu‘tî’nin el-Fuśûlü’l-ħamsûn adlı eserinin şerhidir); Şerĥu’l-Kâfiye (İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye’sinin şerhidir); Şerĥu’l-Mufaśśal (Zemahşerî’nin eserinin şerhidir).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Ümmü Kāsım, el-Cene’d-dânî fî ĥurûfi’l-meǾânî (nşr. Tâhâ Muhsin), Musul 1396/1976, neşredenin girişi, s. 11; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, III, 218; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 227-228; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 11; II, 32-33; Takıyyüddin İbn Fehd, Laĥžü’l-elĥâž (Źeylü Ŧabaķāti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî içinde), Dımaşk 1347, s. 121; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 517; a.mlf., Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 536; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 139; Abdullah b. Muhammed el-Matarî, Źeylü MaǾrifeti’l-ķurrâǿ (Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ [Altıkulaç] içinde), III, 1532-1533; Keşfü’ž-žunûn, I, 152, 406, 648; II, 1031, 1774; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 160-161; Hansârî, Ravżâtü’l-cennât, Tahran 1347, s. 224; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 286; Serkîs, MuǾcem, II, 1723-1724; Hâlid el-Ezherî, Şerĥu’t-taśrîĥ Ǿale’t-tavżîĥ, Kahire, ts. (Dârü’l-fikr), I, 297, 304; Brockelmann, GAL, II, 27; Suppl., I, 537; II, 16; Abbâs el-Kummî, el-Künâ ve’l-elķāb, Necef 1956, III, 152; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 228; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 271; C. Zeydân, Âdâb, III, 152; Nüveyhîz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 144; el-Fihrisü’ş-şâmil: maħŧûŧâtü’t-tecvîd, Amman 1986, I, 129-130.

Hüseyin Tural