İBN SAHNÛN

(ابن سحنون)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Sahnûn Abdisselâm b. Saîd et-Tenûhî el-Kayrevânî (ö. 256/870)

Mâlikî fıkıh âlimi, eğitim bilimci.

202’de (817) Kayrevan’da doğdu. Baba-sı, Kuzey Afrika’da Mâlikî mezhebinin ya-yılmasında önemli hizmetleri geçen el-Müdevvenetü’l-kübrâ adlı eserin müellifi Sahnûn’dur. Sahnûn oğlunun eğitimine özen gösterdi. Başta Kur’an olmak üzere temel bilgileri ve fıkhı babasından öğrenen İbn Sahnûn, daha sonra devrin önde gelen âlimlerinden Abdullah b. Ebû Hassân el-Yahsubî, Mûsâ b. Muâviye es-Sumâdıhî, Abdülazîz b. Yahyâ el-Medenî el-Hâşimî, Abdülmü’min b. Müstenîr el-Cezerî ve Bakī b. Mahled’den hadis dinledi. Ebü’l-Hasan Muhammed b. Nasr b. Hadram’dan münazara dersleri aldı. 235’te (849-50) hem ilim tahsili hem de haccını ifa etmek amacıyla doğu seyahatine çıktı; önce Kahire’de Şâfiî’nin talebelerinden Müzenî ve Mısır’ın diğer ileri gelen âlimleriyle görüştü. Müzenî, ondan daha bilgili ve daha zeki birini görmediğini söylemiştir. Aynı yıl hac vazifesini yerine getirdikten sonra Medine’ye geçti; İmam Mâlik’in talebelerinden Ebû Mus‘ab ez-Zührî ve Ya‘kūb b. Humeyd b. Kâsib’le görüştü. Ebû Mus‘ab ve Seleme b. Şebîb en-Nîsâbûrî’den hadis dinledi. Yolculuğu


sırasında birçok âlimle tanışarak onlardan istifade etti.

Kayrevan’a döndüğünde eser yazmaya ve öğrenci yetiştirmeye başlayan İbn Sahnûn’un daha babası hayatta iken müstakil bir ders halkasına sahip olduğu rivayet edilir. İbrâhim b. Attâb el-Havlânî, Muhammed b. Sâlim el-Kattân, Ebû Muhammed Saîd b. Hakemûn, İbn Ebü’l-Velîd el-Hatîb ve Kayrevan Mezâlim Mahkemesi başkanı Ebü’l-Kāsım et-Tûrî gibi şahsiyetler onun talebeleri arasında yer alır. Babası vefat edince (240/854) onun ilmî riyâsetini devraldı. Baba-oğulun burada kurdukları ilmî otorite sebebiyle bir ara Kayrevan şehrinin Sahnûniye olarak anıldığı rivayet edilir.

İbn Sahnûn, babasının ölümünden bir süre sonra Kayrevan Kadısı Süleyman b. İmrân ile arasında çıkan anlaşmazlık yüzünden Kayrevan’ı terketmek zorunda kaldı. Daha sonra şehre dönmek için Kayrevan Ağlebî Emîri Muhammed b. Ahmed’den mektupla eman diledi ve onun eman vermesi üzerine geri geldi. Şöhret ve nüfuzu gittikçe artan İbn Sahnûn’a doğrudan bir şey yapamayacağını anlayan Süleyman b. İmrân, Kayrevan’da yaşayan bir grup Iraklı’yı onun aleyhine tahrik etti. Bunun üzerine İbn Sahnûn emîre tesir ederek yakın dostlarından Abdullah b. Tâlib’i cuma imamı olarak tayin ettirmeyi başardı. Bir müddet sonra da Süleyman kadılık görevinden uzaklaştırıldı ve yerine Abdullah b. Tâlib tayin edildi.

İbn Sahnûn 256 (870) yılında Sâhil’de vefat etti, cenazesi Kayrevan’a getirildi ve namazını Emîr Muhammed kıldırdıktan sonra babasının yakınına defnedildi. Bazı kaynaklarda ölüm tarihi muhtemelen babasınınkiyle karıştırıldığından 240 (854) olarak verilmiştir. Vefatında Kayrevan halkının yas tutarak bir süre okulları tatil ettiği ve dükkânlarını kapattığı, halktan bir grubun İbn Sahnûn için yaptırılan türbenin etrafına çadır kurarak bir yıla yakın burada kaldığı, bu durumdan endişelenen emîrin bunların dağılmasını istediği rivayet edilir. Kaynaklar, hem halk hem idareciler tarafından çok sevilen İbn Sahnûn’dan iyilik sever, hoşgörülü, mütevazi, ileri görüşlü bir kimse olarak söz eder. Onun bazı eserlerini nakleden Ebü’l-Hasan el-Kābisî, çağdaşı olan Kadı Îsâ b. Miskîn, Kuzey Afrika tarihçisi Ebü’l-Arab et-Temîmî, Kayrevanlı fakih ve tabakat müellifi Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Kuzey Afrikalı tabip Ahmed el-Cezzâr, Muhammed b. Abdülhakem gibi birçok âlim kendisinden övgüyle söz ederek ilmine, zekâsına ve ahlâkına olan hayranlığını dile getirmiştir.

Döneminde Mâlikî fıkhında otorite sayılan İbn Sahnûn mezhep görüşüyle ilgili tartışmalarda son sözü söylüyordu. Fıkhın yanı sıra hadis, kelâm, tarih ve edebiyat sahalarında da derin bilgi sahibi olmakla birlikte İslâm tarihinde eğitim ve öğretim alanında günümüze ulaşan ilk eserin müellifi sıfatı ile ayrı bir önem ta-şır. Eserlerinin çoğu kayıp olduğu için İbn Sahnûn bugün daha çok bir eğitimci olarak tanınmış, eğitimle ilgili görüşleri çeşitli araştırmalara konu olmuştur. Ancak onun fıkıh yönü eğitimciliğinden önde gelir. Bu sebeple eğitim alanındaki görüşlerini, eğitimin fıkhî yönü veya eğitim konularının fıkıh ilim dalının verileri ışığında ele alınması şeklinde nitelendirenler de vardır (İbrâhim M. eş-Şâfiî, I, 252). İbn Sahnûn, eğitim konusuna ve problemlerine eğitim biliminin günümüzde de geçerliliğini koruyan genel ilke ve metotlarına göre yaklaşmasını bilmiş, eğitimde fırsat eşitliği, cezalandırma yerine ikna etme, bilgiyi sevdirerek verme, haftalık ders programı, hafta sonu ve bayram tatili, öğretmenler için meslek aşkının önemi gibi hususlarda görüşler önermiştir. Eğitim konusunda İbn Sahnûn’dan en çok etkilenen kişi, onun eğitimle ilgili eserini bir nevi şerheden Ebü’l-Hasan el-Kābisî (ö. 403/1012) olmuştur. Bir hadis ve fıkıh âlimi olan Kābisî, eğitimle ilgili olarak yazdığı eserde pek çok konuda onunla aynı görüşü paylaşmıştır.

İbn Sahnûn’un cedel ve münazara alanında da çok güçlü olduğu, bir defasında Mısırlı bir yahudi bilginiyle münazara ettiği ve bu şahsın ileri sürülen deliller karşısında Müslümanlığı seçtiği rivayet edilir. Halku’l-Kur’ân meselesinde Ebû Süleyman en-Nahvî ile münazarası meşhurdur. Dönemin tanınmış Mâlikî âlimlerinden İbn Abdûs el-Kayrevânî ile de kendilerine Abdûsiyye ve Muhammediyye adlarıyla birer mektep izâfe edilecek kadar kelâmî konularda önemli görüş ayrılıkları bulunduğu bilinmektedir.

Eserleri. Kaynaklar, İbn Sahnûn’un değişik ilim dallarında eser veren nâdir müelliflerden biri olduğunu belirtir. Onun tarih, terâcim, fıkıh, hadis, kelâm ve eğitim gibi ilim dallarında 200 dolayında eserinin bulunduğu zikredilmekteyse de bundan cüzlerin toplamı kastedilmiş olmalıdır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Âdâbü’l-muǾallimîn (ve’l-müteǾallimîn). Temel dinî eğitimin usul ve gayesini, öğretmen-öğrenci ilişkisinin fıkhî ve örfî yönünü ele almakla birlikte genel eğitim usulleri, eğitim ve öğretimde uyulması gereken prensipler, öğrencilere verilmesi gereken bilgiler, öğretmenin hak ve sorumlulukları gibi konularda da genel bir çerçeve çizmektedir. Yazma nüshası Tunus’ta Dârü’l-kütübi’l-vataniyye’de kayıtlı bulunan (nr. 787/8) ve on küçük bölümden oluşan altı varaklık bu eseri ilk defa Hasan Hüsnî Abdülvehhâb neşretmiş (Tunus 1350/1931), daha sonra Gerard Lecomte Fransızca’ya çevirmiştir (“Le livre de règles de conduite des maitres d’école par Ibn Sahnûn”, REI, XXI [1953], s. 77-105). Ahmed Fuâd el-Ehvânî risâleyi et-Terbiye fi’l-İslâm adlı kitabının içinde (Kahire 1955, 1968), Muhammed el-Arûsî el-Matvî, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb neşrini Rabat el-Hizânetü’l-âmme’deki (nr. 85K) nüsha ile karşılaştırıp notlar ekleyerek (Tunus 1392/1972), ayrıca Mahmûd Abdülmevlâ (Cezayir 1969, 1973, 1981), Muhammed Nâsır el-Fikrü’t-terbevî adlı eserinin (Küveyt 1977), Abdurrahman Osman el-Hicâzî el-Meźhebü’t-terbevî Ǿinde İbn Saĥnûn adlı çalışmasının içinde (bk. bibl.) yayımlamış, M. Faruk Bayraktar da eserin aslını ve Türkçe tercümesini uzun bir tanıtma yazısıyla birlikte neşretmiştir (İstanbul 1996). Bazı araştırmalarda yanlışlıkla Âdâbü’l-muǾallimîn ile el-Müdevvene’nin müellifi aynı kişi olarak gösterilmiştir (Tavukçuoğlu, sy. 7 [1997], s. 267-287). 2. er-Risâletü’s-Saĥnûniyye (el-Ecvibe). Müellifin öğrencisi Muhammed b. Sâlim el-Kattân el-Kayrevânî’nin fıkıh ağırlıklı çeşitli sorularına cevap olarak hazırlanmıştır. 3. Uśûlü’d-dîn. 4. en-Nevâzil. İbn Hayr bu eseri Nevâzilü’ś-śalât min dîvâni Muĥammed b. Saĥnûn adıyla zikreder (son üç eserin yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 473; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, II, 589-593). 5. Mesâǿilü’l-cihâd (Mohamed Talbi, s. 535; EI² [İng.], VII, 409).

İbn Sahnûn’un kaynaklarda adı geçen birçok eserinden bazıları şunlardır: el-CâmiǾ (100 cüzden müteşekkil ansiklopedik bir eser olup aşağıda adı geçen eserlerin çoğunun bu kitabının değişik cüzleri olması muhtemeldir), el-Müsned (es-Sened) (hadise dair hacimli bir eserdir), es-Siyer, et-Târîħ, Ŧabaķātü’l-Ǿulemâǿ, Şerĥu erbaǾati kütüb min müdevveneti Saĥnûn, Taĥrîmü’l-müskir, el-İmâme, Tefsîrü’l-Muvaŧŧaǿ, er-Red Ǿalâ ehli’l-bidaǾ, Kitâbü’l-Eşribe ve ġarîbü’l-ĥadîŝ,


el-Îmân ve’r-red Ǿalâ ehli’ş-şirk, el-Ĥücce Ǿale’l-Ķaderiyye, el-Ĥücce Ǿale’n-Naśârâ, er-Red Ǿale’l-Bekriyye, er-Red Ǿale’ş-ŞâfiǾî ve ehli’l-ǾIrâķ, ez-Zühd ve’l-emâne, Risâle fî âdâbi’l-mütenâžırîn (mâ yecibü Ǿale’l-mütenâžırîn min ĥüsni’l-edeb), el-VeraǾ, er-Risâle fî maǾna’s-sünne, er-Risâle fî men sebbe’n-nebî, el-İbâĥa, Âdâbü’l-Ķāđî, Aĥkâmü’l-Ķurǿân.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Sahnûn, Eğitim ve Öğretimin Esasları: Âdâbü’l-muallimîn (trc. ve nşr. M. Faruk Bayraktar), İstanbul 1996, neşredenin girişi, s. 9-36; Ebü’l-Arab, Ŧabaķātü Ǿulemâǿi İfrîķıyye ve Tûnis, Beyrut, ts., s.129-132; Ebû Bekir el-Mâlikî, Riyâżü’n-nüfûs (nşr. Beşîr el-Bekkûş - Muhammed el-Arûsî el-Matvî), Beyrut 1403/1983, I, 443-458; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, II, 104-118; Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ, MeǾâlimü’l-îmân fî maǾrifeti ehli’l-Ķayrevân (nşr. İbrâhim Şebbûh), Tunus, ts., II, 122-136; İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, Beyrut 1983, II, 115; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 60-63; Safedî, el-Vâfî, III, 86; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, II, 180; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 169-173; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, V, 169-170; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, II, 150; M. Amari, el-Mektebetü’l-ǾArabiyyetü’ś-Śıkılliye, Lipsia 1857, s. 186-187; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 70; Ahmed Fuâd el-Ehvânî, et-Terbiye fi’l-İslâm, Kahire 1955; Moha-med Talbi, L’émirat aghlabide, Paris 1966, s. 10, 234, 238, 240, 352, 395, 534-535; Sezgin, GAS, I, 472-473; Mehmet Dağ v.dğr., İslâm Eğitim Tarihi, Ankara 1974, s. 14-15, 20, 28, 164, 204; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 99; Cavit Binbaşıoğlu, Eğitim Düşüncesi Tarihi, Ankara 1982, s. 44, 46, 57, 58, 61, 63; Ahmet Çelebi, İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi (trc. Ali Yardım), İstanbul 1983, s. 18, 273; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, III, 19-24; Şemseddin Abdülemîr, el-Fikrü’t-terbevî Ǿinde İbn Saĥnûn ve’l-Ķābisî, Beyrut 1985; Abdurrahman Osman el-Hicâzî, el-Meźhebü’t-terbevî Ǿinde İbn Saĥnûn, Beyrut 1986; a.mlf., et-Terbiyyetü’l-İslâmiyye fi’l-Ķayrevân, Beyrut 1417/1997, s. 271-281; ayrıca bk. tür.yer.; İbrâhim M. eş-Şâfiî, “Muĥammed b. Saĥnûn”, et-Terbiyyetü’l-İslâmiyye, Riyad 1988, I, 247-261; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Kitâbü’l-ǾÖmr (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî - Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1990, II, 588-594; Hüseyin b. Muhammed Şevât, Medresetü’l-ĥadîŝ fi’l-Ķayrevân, Riyad 1411, II, 705-713, 967-977; Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd, Târîħu’l-Maġribi’l-ǾArabî, İskenderiye 1994, II, 107-112; Gerard Lecomte, “Le Livre des règles de conduite des maitres d’école par Ibn Sahnun”, REI, XXI (1953), s. 77-105; a.mlf., “Muĥammed b. Saĥnūn”, EI² (İng.), VII, 409; Sha’ban Muftah Ismail, “Muhammed Ibn Sahnûn: An Educationalist and a Faqih”, Muslim Education Quarterly, XII/4, Cambridge 1995, s. 37-54; Mustafa Tavukçuoğlu, “İbn Sahnûn’un Âdâbü’l-muallimîn’i Üzerine Bir Çalışma”, SÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 7, Konya 1997, s. 267-287; Ali Refîî, “İbn Saĥnûn”, DMBİ, III, 666-667.

Ali Bakkal