İBN ŞA‘BÂN
(ابن شعبان)
Ebû İshâk Muhammed b. el-Kāsım b. Şa‘bân b. Muhammed b. Rebîa el-Ammârî el-Mısrî (ö. 355/966)
Mâlikî fakihi.
Sahâbî Ammâr b. Yâsir’in soyundan olup küpe (kurt) ticareti yaptığı veya Kurt kabilesine mensup olduğu için İbnü’l-Kurtî diye de bilinir. Makrîzî doğum tarihini 284 (897) olarak vermekle birlikte (el-Muķaffe’l-kebîr, VI, 531) seksen yaşını aşmış olarak vefat ettiğine dair bilgiler göz önüne alındığında 270 (883) yılı civarında doğduğu söylenebilir. İshak b. İbrâhim b. Yûnus el-Bağdâdî, Ebû Bekir İbn Sada-ka, İbrâhim b. Ammâr b. Saîd el-Haşşâb, Muhammed b. Ahmed b. Hammâd Zuğbe, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb en-Nesâî, Ebü’l-Alâ Muhammed b. Ahmed b. Ca‘fer el-Vekîî ve Dâvûd b. İbrâhim b. Dâvûd el-Bağdâdî gibi âlimlerden hadis okudu, İmam Mâlik’in ve talebelerinin fıkhıyla ilgili rivayetleri dinledi. Kendisinden rivayette bulunanlar arasında Ebü’l-Abbas Münîr b. Ahmed b. Hasan, Ahmed b. Abdullah el-Beledî, Ebû Muhammed İbnü’n-Nehhâs, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Veşşâ, Muhammed b. Ahmed b. Hallâs et-Ticânî, İbn Ebû Zeyd, Ebü’l-Kāsım İbnü’d-Debbâğ ve Abdurrahman b. Yahyâ el-Attâr zikredilmektedir.
İbn Şa‘bân, yaşadığı dönemde Mısır’da Mâlikî fakihlerinin imamı ve Mâlikî fıkhını, özellikle de bu alandaki rivayetleri en iyi bilen kişi olarak kabul edilirdi. Fıkıh ve hadiste yetişkin, edebiyat ve tarih başta olmak üzere birçok ilim dalında da ehliyet sahibi bir kimseydi. Bununla birlikte Arapça’da güçlü olmadığı ve hatalı ifadelerinin bulunduğu, eserlerinde İmam Mâlik’le görüştüğü bilinmeyen kimselerden rivayette bulunarak İmam Mâlik’ten mezhepte kabul görmemiş ve sika râvilerce onaylanmamış bazı garip görüşlere yer verdiği belirtilerek tenkit edilmiştir (Kādî İyâz, II, 293-294; İbn Ferhûn, II, 194). İbn Hazm ise İbn Şa‘bân’ın, bazı rivayetlerinde değişiklik ve kitaplarında karışıklığın bulunması bakımından Hanefîler’den Abdülbâkī b. Kāni‘a benzediğini söyler. Ancak Zehebî, İbn Hazm’ın onu hangi sebepten dolayı zayıf olarak değerlendirdiğini anlayamadığını ifade etmektedir (Mîzânü’l-iǾtidâl, IV, 14).
Kaynaklar İbn Şa‘bân’ı sünnete bağlı, ibadete düşkün, hak bildiği yolda cesaretle yürüyen bir kimse olarak tanıtır. Fâtımîler’in Mısır üzerinde tehditlerini arttırdığı bir dönemde yaşayan İbn Şa‘bân’ın onlar hakkında ağır sözler söylediği belirtilir. Kādî İyâz, Fâtımî Halifesi Muiz-Lidînillâh’ın Mısır’a girmeden önce İbn Şa‘bân’a 100 miskal altınla birlikte bir mektup gönderdiğini, fakat İbn Şa‘bân’ın bu mektubu başındaki besmele kısmını kesip ayırdıktan sonra yaktığını ve parayı da geri gönderdiğini kaydeder (Tertîbü’l-medârik, II, 293-294). Buna karşılık Endülüs Emevî Halifesi II. Hakem’in her yıl İslâm ülkelerindeki ilim adamlarına gönderdiği hediyeler arasında Mısır ulemâsına da birçok hediye ile birlikte 100’er miskal altın gönderdiği, İbn Şa‘bân’a ise bunların iki katını yolladığı ve onun da bu hediyeleri kabul ettiği bilinmektedir. Kayrevan hâkimi de İbn Şa‘bân’a hediyeler göndermiş, fakat İbn Şa‘bân onları geri çevirmiştir. İbn Şa‘bân 16 Cemâziyelevvel 355 (10 Mayıs 966) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Karâfe Kabristanı’na defnedildi. Makrîzî ise onun 16 Cemâziyelâhir’de öldüğünü belirtir.
Kaynaklar İbn Şa‘bân’ın onu aşkın eserinden söz eder. Bunlar arasında ez-Zâhi’ş-ŞaǾbânî (Fıkıh sahasında telif ettiği en meşhur kitabıdır), Aĥkâmü’l-Ķurǿân, el-Muħtaśar, Menâķıbü Mâlik, Şüyûħu Mâlik, er-Ruvâtü Ǿan Mâlik (Zehebî bu eseri gördüğünü söyler, bk. AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 79), el-Menâsik, en-Nevâdir, es-Sünen ķable’l-vuđûǿ ve el-MevâǾiž sayılabilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, II, 293-294; Sem‘ânî, el-Ensâb, IV, 474; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, III, 26; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 78-79; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 351-380, s. 131-132; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, IV, 14; a.mlf., el-Muġnî, II, 625; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 194-196; İbn Kunfüz, el-Vefeyât (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1983, s. 217; Makrîzî, el-Muķaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1991, VI, 531-532; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 80; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 140; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 335; H. R. Idris, “Deux juristes kairouanais de l’époque zîrîde: Ibn Abî Zaid et Al-Qâbisî (Xe-XIe siècle)”, Annales de l’institut d’études orientales, XII, Alger 1954, s. 137.
Kemal Yıldız