İBN OSMAN el-MİKNÂSÎ
(ابن عثمان المكناسي)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilvehhâb b. Osmân el-Miknâsî (ö. 1213/1799)
Faslı vezir ve diplomat.
Fas’ın Miknâs (Meknes) şehrinde doğdu. Babası vâizlik de yapan bir sahaftı. Burada başladığı öğrenimini Fas şehrinde devam ettirdi. Çalışma hayatına vâizlik
yaparak başladı. Bir müddet sonra Mevlây III. Muhammed zamanında (1757-1790) saraya alındı ve önce kütüphane memurluğuna, ardından kâtipliğe tayin edildi. Kâtipliği sırasında idarî işler ve resmî ya-zışmalar konusunda tecrübe kazandı. Daha sonra Tıtvân (Tetuan, Tîttâvîn) kadılığına getirildi ve başarılı olduğu görülünce diplomasi alanına kaydırıldı. Hayatının son yirmi yılı çok yoğun geçti. Bu dönemde peşpeşe gelen üç sultanın güvenine mazhar olarak çeşitli yabancı ülkelere elçi gönderildi. Resmî işini başarıyla yürütmesinin yanında elçi olarak gittiği ülkeler hakkında seyahatnâme türünden eserler yazarak ayrıca ilim ve kültür hayatına katkıda bulundu.
İbn Osman, 1779 yılında III. Muhammed tarafından bir heyetin başında İspanya Kralı III. Carlos’a gönderildi; görevi iki ülke arasında antlaşma yapmak, karşılıklı olarak esir değişimini, bu arada Cezayirli esirlerin serbest bırakılmasını sağlamak ve İspanyol korsanlarının ele geçirdiği Sa‘dî Sultanı Zeydân’a ait 3000 ciltten oluşan (Selâvî, VI, 70) ve Escurial Library’de muhafaza edilen Arapça kitap koleksiyonunu geri almaktı. Bu görevi sırasında İbn Osman yaşadıklarını el-İksîr fî fekâki’l-esîr adlı seyahatnâmesinde anlatmıştır. Muhammed el-Fâsî tarafından geniş bir mukaddime ile yayımlanan (Rabat 1965, 1967) bu kitabında müslüman esirleri kurtarmak için nasıl çaba harcadığını, çeşitli fabrikalara, eğitim ve kültür müesseselerine, kiliselere yapmış olduğu ziyaretleri ve halkın sosyal yapısı, dinî durumu, örf ve âdetleriyle ilgili değerlendirmelerini açıklamıştır. XVIII. yüzyıl, İspanya’da ekonomi ve medeniyet alanlarında çok büyük değişimlerin ya-şandığı bir dönemdi. Bu asrın sonlarında kapitalist sistem gelişme kaydetmiş, ticaret ve sanayide önemli ilerlemeler sağlanmıştı. İbn Osman, ülkesinin bu ilerlemeye ayak uyduramaması yüzünden duyduğu üzüntüyü eserinde dile getirmiştir. Bir yıl sonra Sultan Zeydân’ın kitaplarını geri alamamakla birlikte bu ilk elçilik görevinden başarıyla döndü ve III. Muhammed tarafından vezirlik pâyesiyle taltif edildi. Daha sonra Napoli Krallığı nezdinde elçi olarak görevlendirildi ve 1782 yazında Napoli’ye ulaştı. Sultan III. Muhammed tarafından Trablusgarp’a gönderildiği sırada Napoli korsanlarınca ele geçirilen bir gemiye karşılık ödenen tazminatı teslim aldı ve çeşitli konuları kapsayan bir antlaşmanın metnini sultan adına imzaladı. Daha sonra oradan bir grup esirin bulunduğu Malta adasına geçti ve esirlerin kurtarılması için büyük çaba sarfetti. İbn Osman, söz konusu sefirliğiyle ilgili hâtıralarını el-Bedrü’s-sâfir fî iftikâki’l-üsârâ min yedi’l-Ǿadüvvi’l-kâfir adını verdiği seyahatnâmesinde anlatmıştır. Bu eserin bir nüshası Rabat’taki el-Mektebetü’l-Haseniyye’dedir (nr. 12523). İbn Zeydân, Târîħu Miknâs adlı kitabında bu eserin bir özetini vermiştir (bk. III, 320-329).
1785 yılının başlarında İbn Osman, Fas-Cezayir sınır ihlâlleri meselesinin halli için sultanın damadının başkanlığındaki bir heyetin en aktif üyesi olarak İstanbul’a gitti. Heyet bir yıla yakın bir süre İstanbul’da kaldı ve İbn Osman, I. Abdülhamid ve devlet adamlarından büyük ilgi gördü; bu arada İstanbul’u, tarihî eserlerini ve halkını tanıma imkânı buldu. Dönüş yolculuğunda surre alayına katıldı ve Dımaşk’ı ziyaret ettikten sonra Hicaz’a giderek hac ibadetini eda etti; arkasından sırasıyla Kudüs, Kıbrıs, Tunus ve Cezayir’i dolaşarak toplam iki yıl yedi aylık bir seyahatin ardından 1788 Haziranında Fas’a ulaştı; gördüklerini İhrâzü’l-muǾallâ ve’r-raķīb fî ĥacci Beytillâhi’l-ĥarâm ve ziyâreti’l-Ķudsi’ş-şerîf ve’l-Ħalîl ve’t-teberrük bi-ķabri’l-Ĥabîb adını verdiği bir kitapta topladı. İslâm kültürü ve Osmanlı tarihi hakkında önemli bilgiler içeren ve özellikle İstanbul’dan, oradaki tarihî eserlerden, dinî müesseselerden hayranlıkla söz eden bu eserin bir nüshası Rabat’taki el-Mektebetü’l-Haseniyye’de bulunmaktadır (Muhammed Abdullah İnân, I, 22).
İbn Osman, ülkesine döndükten sonra diplomatik görevine devam ederek sultanı temsilen Cezayir’deki Türk idarecileriyle görüşmeler yaptı. III. Muhammed’in ardından tahta çıkan Mevlây Yezîd de (1790-1792) onu elçi olarak İspanya Kralı IV. Carlos’a gönderdi. İbn Osman, bu görevi sırasında bazı konuları çözüme ka-vuşturduysa da asıl meseleyi oluşturan Fas-İspanya barış anlaşmasını gerçekleştiremedi. Onun Madrid’de iken hükümet ricâliyle yaptığı yazışmalar, iki hükümdar arasında gidip gelen mektuplarla birlikte Arribas Palau tarafından doktora tezi olarak işlenmiş ve La estancia en Espa-ña de Muhammad ibn ǾUtmān (1791-1792) adıyla yayımlanmıştır (Tetuan 1961; ayrıca bk. bibl.).
Mevlây Yezîd’in vefat haberini aldıktan sonra İspanya’dan ülkesine dönen İbn Osman, Mevlây Süleyman’ın tahta çıkmasından bir yıl sonra dışişleri bakanı ve Tıtvân’a vali tayin edildi; Avrupa devletleri konsoloslarının bir bölümü Tanca’da ikamet ettiğinden onlara yakın olması için Tıtvân vilâyetinin merkezinde görev yapması uygun görülmüştü. Buradaki mesaisi çok yoğundu; zira devletin dış politikasını düzenlediği gibi dışarıdan gelen heyet ve elçileri de karşılıyor, ayrıca vali sıfatıyla vilâyetinin işlerini yürütüyordu. Yaklaşık bir yıl sonra Tıtvân’dan Fas şehrine döndü ve sarayın en önde gelen siması oldu. İbn Osman, saltanatı sırasında ülke içinde pek istikrar görülmeyen Mevlây Süleyman’a samimiyetle hizmet etti. Özellikle 1797 yılında Âsfâ (Safî) şehrinde ayaklanan Abdurrahman b. Nâsır’ı isyandan vazgeçirip sultana biata ikna etmekle, hükümdara büyük bir yardımda bulundu.
1799 yılında İspanya ile Fas arasında bir barış antlaşmasının hazırlık çalışmalarını yapmakla görevlendirildi ve sonuçta otuz sekiz maddelik metni Fas adına imzaladı. Bir müddet sonra da Merâkeş’te vebadan öldü.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Osman el-Miknâsî, el-İksîr fî fekâki’l-esîr (nşr. Muhammed el-Fâsî), Rabat 1965, neşredenin girişi, s. y-t; Selâvî, el-İstiķśâ, VI, 70; İbn Zeydân, Târîħu Miknâs, Rabat 1931, III, 301-305, 318-330; IV, 159-168; Abbas b. İbrâhim, el-İǾlâm, VI, 145-146; Muhammed Abdullah İnân, Fehârisü’l-Ħizâneti’l-Melikiyye, Rabat 1980, I, 22, 72, 193; İbrâhim Harekât, et-Teyyârâtü’s-siyâsiyye ve’l-fikriyye bi’l-Maġrib ķable’l-ĥimâye, Dârülbeyzâ 1405/1985, s. 57-90, 193-194, 217; Abdülhâdî et-Tâzî, et-Târîħu’t-diblûmâsî li’l-Maġrib, Rabat 1988, s. 9, 278-282; H. Pérès, l’Espagne vue par les voyageurs musulmanes, Frankfurt 1994, s. 17-29; Muhammed el-Fâsî, “el-Kâtibü’l-vezîr Muĥammed b. ǾOşmân el-Miknâsî”, Mecelletü Tıŧvân, sy. 5, Rabat 1960, s. 7-34; M. Arribas Palau, “Muĥammad Ibn ǾUѕћmān designado gobernador de Tetuán a finales de 1792”, Hespéris Tamuda, II/1, Rabat 1961, s. 113-127; a.mlf., “La estancia en España de Muĥammad Ibn ǾUѕћmān (1791-1792)”, a.e., IV/1-2 (1963), s. 119-192; a.mlf., “Datos relativos a la actuacion de Muĥammad Ibn ǾUѕћmān en 1790”, a.e., VI (1965), s. 133-158; a.mlf., “Rescate de cautivos musulmanes en Malta por Muĥammad Ibn ǾUѕћmān”, a.e., X/3 (1969), s. 273-329; “Ibn ǾUґћmān al-Miknāsī”, EI² Suppl. (İng.), 401-402.
İbrahim Harekât