İBN MÎSEM
(ابن ميثم)
Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Şuayb b. Mîsem et-Temmâr el-Esedî es-Sâbûnî (ö. 183/799’dan sonra [?])
İmâmiyye Şîası’nın ilk kelâmcılarından.
Kûfe’de doğdu. Kaynaklarda adı yanlış olarak İbn Heysem, İbn Müteyyem ve İbn Mîtem şeklinde de geçmektedir. Mîsemî ve İbnü’t-Temmâr diye de anılır. Sahâbî olan ve Hz. Ali’nin hilâfeti döneminde Kûfe’ye yerleşen büyük dedesi Mîsem et-Temmâr Hz. Ali’nin sadık taraftarlarındandı. İbn Mîsem tahsiline Kûfe’de başladı, daha sonra Basra’ya gidip hayatının büyük kısmını burada geçirdi. Basra emîrinin huzurunda Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf ile ilmî tartışmalar yaptı. Ayrıca Dırâr b. Amr, Nazzâm ve Ali el-Esvârî ile çeşitli konularda münazaralarda bulundu. Hayyât’a göre Mu‘tezile âlimleriyle sürdürdüğü fikrî mücadelelerde Şîa’nın imâmet görüşünü başarıyla savunamamıştır (el-İntiśâr, s. 75, 104). Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî’nin huzurunda düzenlenen ve Ebû Mâlik el-Hadramî, Hişâm b. Hakem, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf gibi değişik mezheplere mensup âlimlerin iştirakiyle gerçekleştirilen felsefe meclislerine katılan İbn Mîsem, İmâmiyye tarafından yedinci imam olarak kabul edilen Mûsâ el-Kâzım’ın ölmediğini ve oğlu Ali er-Rızâ’nın gerçek imam olmadığını ileri süren vâkıfe grubunu “memtûre” (yağmurda ıslandıkları için pis kokan köpekler) diye adlandırmıştır (Ebû Halef el-Kummî, s. 92; Şehristânî, I, 169). İmam Ali er-Rızâ’dan doğrudan rivayette bulunan İbn Mîsem’in (Ebû Ca‘fer et-Tûsî, İħtiyâru maǾrifeti’r-ricâl, s. 555) bazı kaynaklarda 179 (795) yılında öldüğü nakledilirse de Mûsâ el-Kâzım’ın (ö. 183/799) ölümü konusunu vâkıfe grubuyla tartıştığına ilişkin rivayet dikkate alınarak 183 yılından sonra vefat ettiği söylenebilir.
İbn Mîsem, İmâmiyye’nin imâmet görüşünü kelâmî açıdan temellendirmeye çalışan ilk Şiî âlimidir. Bununla birlikte çağdaşı Hişâm b. Hakem mezhep tarihçileri, Şîa tabakat yazarlarınca İmâmiyye’nin kurucusu olarak gösterilmekte ve şahsiyeti İbn Mîsem’den öne çıkarılmaktadır. Eş‘arî ise irade sıfatı konusunda farklı görüş beyan eden Şiî fırkalarının ikincisinin, nesih konusunda da üçüncüsünün imamı olarak İbn Mîsem’i gösterir (Maķālât, s. 42, 54). Kaynaklarda Hişâm b. Hakem ile İbn Mîsem’e müştereken nisbet edilen kelâmî görüşler şöylece özetlenebilir: Allah sonlu ve sınırlı bir varlıktır. Hareket-sükûn, yakınlık-uzaklık gibi maddî özellikler taşıması mümkündür. İlim sıfatı hâdistir ve ilâhî bilginin aksi zuhur edebilir. Bütün mâsiyetler ilâhî irade ile gerçekleşir. İrade zâttan ayrıdır ve Allah için hareket âmilidir. Kâfirlerin küfre düşmesi Allah’ın onları buna zorlaması sebebiyledir. Kur’an, Hz. Peygamber’den sonra bazı ilâve ve çıkarmalar yapılmak suretiyle değiştirilmiştir. İman mârifet, ikrar ve itaat unsurlarından oluşur. Hz. Peygamber, adını ve soyunu belirterek Ali b. Ebû Tâlib’i halife tayin etmiş, ümmet ise buna muhalefet ederek onun yerine Ebû Bekir ve Ömer’i seçmiştir. Ümmet bu şekilde davranmakla en üstün olan kişiyi hilâfete seçmeme hatasını işlemiş, fakat günaha girmemiştir. Osman’dan teberrî etmek gerekir. Ali’ye karşı savaşanlar ise kâfir konumundadır.
Bu görüşlerinden anlaşıldığına göre İbn Mîsem ulûhiyyet konularında teşbih ve cebir akîdesini benimsemiş, Kur’an’ın değiştirilmesi gibi aşırı ve iman bakımından tehlikeli bir iddiada bulunmuş, buna karşılık nassa rağmen hilâfete Ebû Bekir ve Ömer’i getirmelerinden dolayı ashabı tekfir etmemiş, böylece imâmet noktasında mutedil bir tavır ortaya koymuştur. Kaynaklarda İbn Mîsem’e el-Kâmil fi’l-imâme, el-İstiĥķāķ fi’l-imâme, Mecâlisü Hişâm b. Ĥakem, Kitâbü’n-Nikâĥ, Kitâbü’l-MütǾa ve Kitâbü’ŧ-Ŧalâķ adlı eserler nisbet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Hayyât, el-İntiśâr, s. 14, 75, 103, 104; Ebû Halef el-Kummî, Kitâbü’l-Maķālât (nşr. M. Cevâd Meşkûr), Tahran 1963, s. 92; Nevbahtî, Fıra-ķu’ş-ŞîǾa, s. 9, 69; Eş‘arî, Maķālât (Ritter), s. 42, 54, 516; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb, III, 379-381; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 223; İbn Hazm, el-Faśl (Umeyre), V, 39-40; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, İħtiyâru maǾrifeti’r-ricâl (nşr. Hasan el-Mustafavî), Meşhed 1348 hş., s. 79-87, 262-263, 555; a.mlf., Ricâlü’ŧ-Ŧûsî (nşr. M. Sâdık Âl-i Bahrülulûm), Necef 1381/1961, s. 58; a.mlf., el-Fihrist, Beyrut 1403/1983, s. 117; Şehristânî, el-Milel (Kîlânî), I, 169; İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, er-Ricâl (nşr. M. Sâdık Âl-i Bahrülulûm), Necef 1392/1972, s. 135; Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, II, 351; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 265; a.mlf., el-İśâbe (Bicâvî), VI, 316-318; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 669; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, Tebriz, ts., VI, 50-52; Abdullah Feyyâz, Târîħu’l-İmâmiyye, Beyrut 1395/1975, s. 77-78; W. Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri (trc. E. Ruhi Fığlalı), Ankara 1981, s. 198-199, 236; AǾyânü’ş-ŞîǾa, VIII, 167; Abdullah Ni‘me, Felâsifetü’ş-ŞîǾa, Beyrut 1987, s. 334-335; “Ibn Mīґћam”, EI² Suppl. (İng.), s. 393-394.
Mustafa Öz