İBN MÂLİK et-TÂÎ
(ابن مالك الطائي)
Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî el-Endelüsî el-Ceyyânî (ö. 672/1274)
el-Elfiyye adlı eseriyle tanınan gramer, sözlük ve kıraat âlimi.
600’de (1204) Kurtuba (Cordoba) civarındaki Ceyyân’da (Jean) dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda doğum tarihi olarak 598 (1202), 601 (1205) ve 602 (1206) yılları da verilmektedir. İspanya’nın fethinden sonra Kurtuba, İşbîliye (Sevilla) ve Mürsiye (Murcia) bölgelerine yerleşen Tay kabilesine mensup olduğu için Tâî nisbesiyle anılır. İbn Mâlik Ceyyân’da Sâbit b. Hıyâr, Ebû Rezîn el-Külâî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Nüvvâr ve Muhammed el-Merşânî gibi âlimlerden dil ve kıraat dersleri aldı. Bir süre Ebû Ali Şelevbîn’in dil derslerini dinledi. Endülüs’teki siyasî istikrarsızlık ve sosyal çalkantılar sebebiyle otuz yaşlarında Kuzey Afrika’ya göç eden İbn Mâlik daha sonra hacca gitti. Dönüşte Dımaşk’a uğradı ve burada muhaddis Ebü’l-Hasan Alemüddin es-Sehâvî, Ebü’l-Fazl Mükerrem ve Ebû Sâdık Hasan b. Sabbâh’ın derslerine katıldı. Bu sırada Dımaşk’ta bulunan dil âlimi Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’den de istifade etti. Ardından gittiği Halep’te Ebü’l-Bekā İbn Yaîş ile öğrencisi İbn Amrûn’un derslerinde bulundu.
İbn Mâlik, öğrenimini tamamladıktan sonra Halep’te Sultâniyye ve Âdiliyye medreselerinde dil ve kıraat dersleri verdi. Bu dersleri gittiği Hama’da da sürdürdü. Bir müddet sonra Dımaşk’a dönerek buraya yerleşti. Endülüs’ten gelen âlimler gibi Mâlikî iken Şâfiî mezhebine geçen İbn Mâlik, hayatının sonuna kadar dil ve kıraat dersleri vermeye ve eser yazmaya devam etti. Birçok eserini şerheden ve İbnü’n-Nâzım diye tanınan oğlu Bedreddin Muhammed ile Bedreddin İbn Cemâa, fıkıh âlimi Ebû Zekeriyyâ en-Nevevî, hadis âlimi Ebü’l-Hüseyin Ali b. Muhammed el-Yûnînî ve şair Bahâeddin İbnü’n-Nehhâs öğrencileri arasında zikredilebilir. 12 Şâban 672’de (21 Şubat 1274) Dımaşk’ta vefat etti ve Kāsiyûn dağının eteklerindeki mezarlığa defnedildi. Öğrencisi Bahâeddin İbnü’n-Nehhâs el-Halebî ile Şerefeddin el-Hasnî onun hakkında mersiyeler kaleme almışlardır (Süyûtî, I, 134-137).
Arap dilinin inceliklerine vâkıf olmak hususunda büyük gayret sarfeden İbn Mâlik şöhreti Sîbeveyhi’yi aşmış büyük bir dil âlimidir. Arap dili ve grameri yanında lugat ve kıraat ilminde de otorite sayılırdı. Gramer ve lugata dair meselelerde zikrettiği örnek beyitler âlimlerin takdirini kazanmıştır. Gramer meselelerinde Kur’an’dan sonra hadisleri ilk defa yoğun ve sistemli bir şekilde örnek olarak kullanması Arap gramerinde yeni bir çığırın açılmasına vesile olmuştur (Tâhâ Muhsin, XXXV/1 [1984], s. 236-237). İbn Mâlik’ten önce gramer kuralları anlatılırken Kur’an’dan ve 150 (767) yılından önce yazılan şiirlerden örnek veriliyor, hadisler örnek olarak kullanılmıyordu. Öte yandan İbn Mâlik, karmaşık gramer meselelerini sade bir dille anlatarak Arap gramerinin öğretiminde büyük kolaylık sağlamıştır. Aynı zamanda şair olan İbn Mâlik, gramer ve lugata dair çok sayıda didaktik manzume kaleme almıştır. Basra ve Kûfe dil mekteplerinden etkilenmekle birlikte bunlara bağlı kalmamış, zaman zaman birine veya her ikisine muhalefet ettiği gibi bazan iki mektebin görüşlerini uzlaştırmış, bazan her ikisinde de olmayan görüşler ileri sürmüştür.
Eserleri. A) Gramer. 1. Teshîlü’l-Fevâǿid ve tekmîlü’l-Maķāśıd. Müellifin el-Fevâǿid ve el-Maķāśıd adlı eserlerinin sade bir dille genişletilmiş şeklidir (nşr. M. Kâmil Berekât, Kahire 1387/1967). Eser üzerine başta müellifin şerhi olmak üzere otuz kadar şerh yazılmıştır. Bunların en meşhuru İbn Akīl’in el-MüsâǾid Ǿalâ Teshîli’l-Fevâǿid’idir (nşr. M. Kâmil Berekât, I-II, Mekke 1980). Abdülfettâh Ebü’l-Fütûh İbrâhim, el-Mesâǿilü’l-ħilâfiyye ve Ǿalâķatühâ bi’l-lehecâti’l-ǾArabiyye fî Kitâbi’t-Teshîl li’bn Mâlik adlı kitabında (Kahire 1990) eserdeki ihtilâflı meselelerin Arap lehçeleriyle ilgisini incelemiştir. 2. Şerĥu’t-Teshîl. Bir önceki eserin şerhidir (nşr. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed el-Mahtûn, I-IV, Kahire 1410/1990). 3. el-Kâfiyetü’ş-Şâfiye. İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye ve eş-Şâfiye adlı eserlerinden etkilenerek kaleme alınmış 2757 (veya 2790) beyitlik bir urcûzedir (Kahire 1332/1914). 4. Şerĥu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye (el-Vâfiye fî şerĥi’l-Kâfiye) (nşr. Abdülmün‘im Ahmed Herîdî, I-V, Mekke 1402/1982). 5. el-Elfiyye* (el-Ħulâśatü’l-elfiyye, el-Ħulâśa). el-Kâfiyetü’ş-Şâfiye’nin özetidir. İbn Mu‘tî’nin ed-Dürretü’l-elfiyye fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye adlı eserinden esinlenilerek nazmedilen eser Silvestre de Sacy tarafından Fransızca’ya çevrilerek metniyle birlikte yayımlanmış (Paris-London 1833),
Enrico Vitto tarafından İtalyanca’ya çevrilip şerhedilmiştir (Beyrut 1898). el-Elfiyye’nin çok sayıda neşri (Bulak 1251, 1306; Tahran 1288; Kahire 1290; Beyrut 1888) ve elliye yakın şerhi mevcuttur. 6. Lâmiyyetü’l-efǾâl (el-Miftâĥ fî ebniyeti’l-efǾâl). el-Elfiyye’nin sarf kısmının zeyli olup 114 beyitten ibarettir (nşr. A. H. A. Kellgren, Petersbourg 1864; el-Elfiyye ile birlikte Fransızca tercümesi ve neşri A. Goguyer, Beyrut 1888; nşr. W. Volck, Leipzig 1866). Kahire (1273), Fas (1317) ve Tunus (1329) neşirleri de bulunan eser, müellifin oğlu Bedreddin Muhammed tarafından Şerĥu Lâmiyyeti’l-efǾâl adıyla şerhedilmiştir (nşr. Kellgren, Helsingfors 1854; nşr. Kellgren - Volck, Petersbourg 1864; eserin diğer neşir ve şerhleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 362; Suppl., I, 526). 7. ǾUmdetü’l-ĥâfıž ve ǾUddetü’l-lâfıž. Nahve dair bir risâle olup müellifi tarafından şerhedilmiştir (nşr. Abdülmün‘im Ahmed Herîdî, I-II, Kahire 1975; I-V, Dımaşk 1402; nşr. Adnân Abdurrahman ed-Dûrî, I-II, Bağdad 1397/1977). Müellif ayrıca esere İkmâlü’l-ǾUmde adıyla bir tetimme yazdığı gibi bunu da şerhetmiş-tir. 8. Şevâhidü’t-tavżîĥ ve’t-taśĥîĥ li-müşkilâti’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ (Allahâbâd 1319/1911; nşr. M. F. Abdülbâkī, Kahire 1957; nşr. Tâhâ Muhsin, Bağdad 1405/1985). 9. el-Fevâǿidü’l-maĥviyye fi’l-maķāśıdi’n-naĥviyye (nşr. Vedâd bint Yahyâ Lâl, Mekke 1406). 10. Mesǿeletü teźkîri “ķarîb” fî ķavlihî teǾâlâ “İnne raĥmetallāhi ķarîbün mine’l-muĥsinîn” (nşr. Abdülfettâh el-Hamuz, el-İklîl, VII/1 [San‘a 1989], s. 211-229; nşr. M. Vecîh Tikrîtî, MMLAÜr., XVIII/46 [Amman 1419/1998], s. 211-233). 11. Îcâzü’t-taǾrîf fî Ǿilmi’t-taśrîf (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 616; Lâleli, nr. 3073/2). 12. Taśrîfü İbn Mâlik (et-TaǾrîf bi-żarûriyyi’t-taśrîf) (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. SYD, 160/1; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2334/3). 13. Tenbîhâtü İbn Mâlik. ǾUmdetü’l-ĥâfıž adlı eseri üzerine düştüğü notlardan ibarettir (Ezher Ktp., nr. 137/4). 14. Şerĥu Taĥrîri’l-ħaśâśa fî teysîri’l-Ħulâśa. Müellifin el-Elfiyye’si üzerine kaleme aldığı bir eserdir. 15. el-Minhâcü’l-celî fî şerĥi Ķānûni’l-Cezûlî. Ebû Mûsâ Îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî’nin el-Muķaddime (el-Muķaddimetü’l-Cezûliyye, el-Ķānûn ve el-İǾtimâd) adıyla tanınan gramere dair eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3450).
B) Lugat. 1. Źikru meǾânî ebniyeti’l-esmâǿi’l-mevcûde fi’l-Mufaśśal. Zemahşerî’nin el-Mufaśśal’ında geçen isimlerin anlamlarını açıklayan bir eserdir (nşr. M. Vecîh Tikrîtî, MMLAÜr., XI [Amman 1987], s. 191-214; nşr. Abdülilâh Nebhân, MMMA, XXXIII/1 [Küveyt 1989], s. 122-146); 2. Tuĥfetü’l-mevdûd fi’l-maķśûr ve’l-memdûd. 164 beyitlik bir manzume olup (nşr. İbrâhim Yâzîcî, Kahire 1315; nşr. Ahmed Emîn eş-Şinkītî, Kahire 1329/1911, İkmâlü’l-iǾlâm zeylinde; nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar, el-MuǾtemed, I/1 [Beyrut 1987], s. 37-65; I/2, s. 23-39) müellifi tarafından şerhedilmiştir. 3. Şerĥu’n-Nažmi’l-evcez fîmâ yühmez ve mâ lâ yühmez. Ķaśîde fi’l-mehmûź ve ġayrihâ adlı manzumesinin şerhidir (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1405/1984). 4. Risâle (Manžûme) fîmâ verede mine’l-efǾâl bi’l- vâv ve’l-yâǿ (Kahire 1278, 1310). 5. Vifâķu’l-mefhûm fi’ħtilâfi’l-meķūl ve’l-mersûm (el-Vifâķ fi’l-ibdâl). Bir harfi ibdal gereği farklı olduğu halde aynı anlamı ifade eden kelimelere dairdir (nşr. Bedrüzzamân M. Şefî‘ en-Nîbâlî, Medine 1409/1989). 6. el-İǾlâm bi-müŝelleŝi’l-kelâm. İlk harfinin üç değişik harekesine göre farklı anlamlara gelen kelimelerle ilgili 2704 (veya 2755) beyitlik urcûzedir. İbn Mâlik’in Halep’te nazmedip Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin torunu el-Melikü’n-Nâsır’a takdim ettiği eser Ahmed Emîn eş-Şinkītî (Kahire 1329) ve Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî (Cidde 1404/1984) tarafından neşredilmiştir. 7. İkmâlü’l-İǾlâm bi-teŝlîŝi’l-kelâm. Bir önceki eserin mensur şeklidir (nşr. Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî, I-II, Cidde 1404/1984). 8. el-Elfâžü’l-muħtelife fi’l-meǾâni’l-müǿtelife (nşr. Muhammed Hasan Avvâd, Beyrut 1411/1991; nşr. Necât Hasan Abdullah, Mekke 1991). 9. el-İǾtiđâd fi’l-farķ beyne’ž-žâǿ ve’đ-đâd. Altmış iki beyitlik bir manzumedir. Müellifin şerhiyle birlikte Hüseyin Tural ve Tâhâ Muhsin tarafından neşredilen esere (Necef 1391/1972) yine müellifi tarafından iki zeyil yazılmıştır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 526). 10. el-İǾtimâd fî nežâǿiri’ž-žâǿ ve’đ-đâd. Otuz üç benzer kelimenin anlamlarını inceleyen bir risâledir (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, MMİIr., XXXI/3 [Bağdad 1980], s. 331-379; Beyrut 1404/1984). 11. Fâǿitü nežâǿiri’ž-žâǿ ve’đ-đâd. Bir önceki eserin zeylidir (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Beyrut 1404/1984). Müellifin lugata dair Vifâķu’l-istiǾmâl fi’l-iǾcâm ve’l-ihmâl ile Ķaśîde fi’l-mehmûź ve ġayrihâ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2677) adlı iki eseri daha bulunmaktadır.
İbn Mâlik’in kaynaklarda geçen ve birçoğunun yazma nüshası mevcut olan diğer eserleri de şunlardır: el-Ķaśîdetü’d-Dâliyyetü’l-Mâlikiyye fi’l-ķırâǿât, el-Ķaśîdetü’l-Lâmiyye fi’l-ķırâǿât, el-Muķaddimetü’l-Esediyye (oğlu Takıyyüddin el-Esed için yazdığı nahiv özü), en-Nüketü’n-naĥviyye Ǿalâ Muķaddimeti İbni’l-Hâcib, el-Muvaśśal fî nažmi’l-Mufaśśal (li’z-Zemaħşerî), Sebkü’l-manžûm ve fekkü’l-maħtûm (bir önceki manzumenin mensur hali olmalıdır), Żavâbiŧu Žâǿâti’l-Ķurǿân, el-Farķ beyne’ž-žâǿ ve’đ-đâd, Ķaśîde fi’l-esmâǿi’l-Müǿenneŝe, Mesâǿil fi’n-naĥv, el-İrşâd fi’l-farķ beyne’ž-žâǿ ve’đ-đâd, Tuĥfetü’l-iĥžâǿ fi’l-farķ beyne’đ-đâd ve’ž-žâǿ, Risâle fi’l-iştiķāķ, Urcûze fî cümleti’l-ķasem, Risâle fî baǾżı’ś-śıyaġ ve meǾânîhâ, eş-Şâfiye şerĥu’l-Vâfiye, Ŝülâŝiyyâtü’l-efǾâl, Fetâvâ fi’l-ǾArabiyye, Urcûze fi’t-tâǿ ve’ś-śâd, el-Lâmiyye fî nažîreti Bânet SüǾâd, Maķśadü’s-sâlik (İbn Mâlik’in eserleri için bk. Brockelmann, GAL, I, 298; Suppl., I, 521-527; el-Elfâžü’l-muħtelife, neşredenin girişi, s. 58-86; Vifâķu’l-mefhûm, neşredenin girişi, s. 8-19; Şerĥu’l-Ǿumde, neşredenin girişi, I, 43-45). Bazı kaynaklarda İbn Mâlik’e nisbet edilen Kitâbü’l-ǾArûż oğlu Bedreddin İbn Mâlik’e aittir. Yine ona izâfe edilen Nažmü’l-Kifâye fi’l-luġa adlı eser de İbnü’l-Ecdâbî’nin Kifâyetü’l-müteĥaffıž’ının
Muhammed el-Hûyî tarafından manzum hale getirilmiş şeklidir.
İbn Mâlik hakkında kaleme alınmış başlıca eserler şunlardır: Abdülmün‘im Ahmed Herîdî, İbn Mâlik ve eŝerühû fi’n-naĥv (Kahire 1968); G. Gānim el-Yenbûavî, İbn Mâlik el-luġavî (Mekke 1399/1979); Muhammed Âdem ez-Zâkî, Eŝerü İbn Mâlik fi’d-dirâsâti’ś-śarfiyye (Mekke 1400/1980); Fehmî Hasan en-Nemîr, Mesâǿilü’n-naĥvi’l-ħilâfiyye beyne’z-Zemaħşerî ve İbn Mâlik (Kahire 1985); Besyûnî Sa‘d Ahmed Leben, Mesâǿil müteđâribe Ǿinde İbn Mâlik (Kahire 1989).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Mâlik et-Tâî, Vifâķu’l-mefhûm fi’ħtilâfi’l-meķūl ve’l-mersûm (nşr. Bedrüzzamân Muhammed Şefî‘ en-Nîbâlî), Medine 1409/1989, neşredenin girişi, s. 7-40; a.mlf., Şerĥu’t-Teshîl (nşr. Abdurrahman es-Seyyid - Muhammed Bedevî el-Mahtûn), Kahire 1410/1990, neşredenin girişi, I, 10-70; a.mlf., İkmâlü’l-İǾlâm bi-teŝlîŝi’l-kelâm (nşr. Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî), Cidde 1404/1984, neşredenin girişi, I, 9-106; a.mlf., el-Elfâžü’l-muħtelife fi’l-meǾâni’l-müǿtelife (nşr. Muhammed Hasan Avvâd), Beyrut 1411/1991, neşredenin girişi, s. 9-98; a.e. (nşr. Necât Hasan Abdullah), Mekke 1991, neşredenin girişi, s. 7-20; a.mlf., Şerĥu ǾUmdeti’l-ĥâfıž ve Ǿuddeti’l-lâfıž (nşr. Adnân Abdurrahman ed-Dûrî), Bağdad 1397/1977, neşredenin girişi, I, 17-73; a.mlf., Şevâhidü’t-tavżîĥ ve’t-taśĥîĥ li-müşkilâti’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ (nşr. Tâhâ Muhsin), Bağdad 1405/1985, neşredenin girişi, s. 10-44; a.mlf., el-İǾtiđâd fi’l-farķ beyne’ž-žâǿ ve’đ-đâd (nşr. Hüseyin Tural - Tâhâ Muhsin), Necef 1391/1972, neşredenlerin girişi, s. 13-24; a.mlf., Şerĥu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye (nşr. Abdülmün‘im Ahmed Herîdî), Mekke 1402/1982, neşredenin girişi, I, 5-152; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 284-285; Safedî, el-Vâfî, III, 359-364; Sübkî, Ŧabaķāt, s. 67-68; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-nihâye, II, 180-181; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VII, 243-244; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 130-137; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 136-138; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 222-233; Keşfü’ž-žunûn, I, 119, 144, 151-155, 205, 405-407, 412; II, 978, 1166, 1170, 1301, 1369, 1536, 1774, 1798, 1800, 1960; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 339; Serkîs, MuǾcem, I, 232-234; Brockelmann, GAL, I, 359-363; Suppl., I, 521-527; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 130; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 151-152; Şevkī Dayf, el-Medârisü’n-naĥviyye, Kahire 1968, s. 309-317; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, VI, 260-270; Abdülâl Sâlim Mekrem, el-Medresetü’n-naĥviyye fî Mıśr ve’ş-Şâm fi’l-ķarneyni’s-sâbiǾ ve’ŝ-ŝâmin mine’l-hicre, Beyrut 1410/1990, s. 146-274; Abdülmün‘im Ahmed Herîdî, “TeǾârużü’l-ârâǿ fî naĥvi İbn Mâlik”, Mecelletü’l-Baĥŝi’l-Ǿilmî ve’t-türâŝi’l-İslâmî, IV, Mekke 1401/1981, s. 181-193; Tâhâ Muhsin, “el-İstişhâdü’n-naĥvî fî kitâbi Şevâhidi’t-Tavżîĥ ve’t-taśĥîĥ li’bn Mâlik”, MMİIr., XXXV/1 (1984), s. 231-250; Moh. Ben Cheneb, “İbn Mâlik”, İA, V/2, s. 767-768; H. Fleisch, “Ibn Mālik”, EI² (İng.), III, 861-862; İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “İbn Mâlik”, DMBİ, IV, 567-571.
Abdülbaki Turan