İBN KENNÂN

(ابن كنّان)

Muhammed b. Îsâ b. Mahmûd b. Muhammed b. Kennân ed-Dımaşkī es-Sâlihî el-Halvetî (ö. 1153/1740)

Halvetî şeyhi, tarihçi, edip ve şair.

1074 (1663) yılında Dımaşk’ın Sâlihiye semtinde doğdu; varlıklı bir tüccar ailesine mensuptur. Büyük dedesine nisbetle İbn Kennân (İbnü’l-Kennânî) diye şöhret bulmuştur. İlk eğitimine Halvetî şeyhi olan babasından tasavvufa dair bilgiler öğrenerek başladı. Birçok âlimden Kur’an, tefsir, hadis, tarih, fıkıh, sarf, nahiv, aruz, ziraatçılık ve bahçecilik dersleri aldı; astronomi, tıp, tarih ve edebiyatla ilgili kitapları, bu arada çeşitli şairlerin divanlarını okudu. Hocaları arasında Abdullah el-Makdisî, Halîl el-Mevsılî, Yahyâ Çelebi eş-Şâfiî, Muhammed es-Sâlihî el-Hilâlî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ali el-Hâik, İbnü’l-İmâd, Osman el-Kattân, Abdülganî en-Nablusî, Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, Ahmed b. Abdülkerîm el-Gazzî, Abdurrahman es-Sülemî ve Burhâneddin İbrâhim el-Fettâl’in adları sayılabilir. İbn Kennân Dımaşk’a bir âlim geldiği zaman onunla görüşmeye çalışırdı; Belhli el-Hâc Muhammed en-Nakşibendî ve Bursalı Hakkı Efendi bunlardan bazılarıdır. Hacca gidince Mekke ve Medine’de de birçok âlimle görüştü ve Medine’de İbrâhim b. Hasan el-Kûrânî’den hadis aldı. Hadis, tefsir, tarih, fıkıh, lugat, tıp, astronomi gibi ilimlerin yanında tasavvufa da yönelen İbn Kennân, XVII ve XVIII. yüzyıllarda yaygın olan Halvetiyye tarikatına mensuptu. Babasının ölümünün (ö. 1093/1682) ardından yerine geçerek ömrünün sonuna kadar Dımaşk’taki Muallak Camii’nde (Câmiu Bürdebek) bu tarikatın şeyhliğini yaptı; kendisinden sonra da postuna oğlu Muhammed Saîd oturdu (Murâdî, IV, 85-86).

İbn Kennân ilk dersini, 13 Rebîülâhir 1121’de (22 Haziran 1709) Sâlihiye’deki el-Mürşidiyyetü’l-Hanefiyye Medresesi’nde birçok âlimin huzurunda verdi. Bu medresede Hanefî fıkhı, tıp ve mantık okuttu, daha sonra evinde vermeye başladığı hadis derslerine Muhammed b. Şems, Abdülganî en-Nablusî ve Ma‘tûk Çelebi el-Ekremî gibi dönemin âlimleri de katılarak kendisiyle ilmî tartışmalarda bulundu. Çok sayıda öğrenci yetiştirdi; Abdurrahman el-Ulemî, fakih ve dil âlimi Muhammed el-Küncî, Ahmed el-Ba‘lî, Abdurrahman el-Ba‘lî, Ali es-Sülemî, Yûsuf es-Sekbânî, Muhammed b. Muhsin es-Sâlihî ve Zeynüddin el-Habbâl bunların önde gelenleridir. Kaynaklar onun ailesinin Hanbelî olduğunu belirtirse de kendisinin Hanbelî veya Hanefî olduğu hususu tartışmalıdır. İbn Kennân Dımaşk’ta vefat etti ve Kāsiyûn dağı eteklerine defnedildi. Çevresiyle iyi ilişkiler kuran İbn Kennân saygı duyulan bir ilim adamıydı. İnsanlarla yakından ilgilenir, sıkıntılarını gidermeye çalışır, ihtilâfları çözmede, zulüm ve haksızlıkları ortadan kaldırmada orta yolu seçerdi. Dönemindeki âlimler kendisinden övgüyle söz ederler


Eserleri. 1. el-Mevâkibü’l-İslâmiyye fi’l-memâlik ve’l-meĥâsini’ş-Şâmiyye. Elliyi aşkın kaynaktan faydalanılarak kaleme alınan ve Suriye’nin tarihine, tarihî eserlerine ve tabii güzelliklerine dair olan kitabın özellikle müellifin kendi dönemini anlattığı bölümü önemlidir. Bir mukaddime ve yedi fasıldan oluşan eser Hikmet İsmâil tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1992-1993). 2. Ĥadâǿiķu’l-yâsemîn fî źikri ķavânîni’l-ħulefâǿ ve’s-selâŧîn. İbn Kennân’ın, döneminde kullanılan daha önceki halife ve sultanların idareleriyle ilgili terimlerle hükümdarların ve bir kısım idarecilerin giydikleri el-biselere, kullandıkları eşyaya verilen isimlerin anlamlarını açıklayan bir nevi sözlük olup Abbas Sabbâğ tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1412/1991). Bazı kaynaklarda, Zeynü (zehrü)’l-besâtîn fî źikri ķavânîni’l-ħulefâǿ ve’s-selâŧîn adıyla geçen eserin de bu kitap olduğu ve isim değişikliğinin bizzat müellif tarafından yapıldığı ifade edilmektedir (Ĥadâǿiķu’l-yâsemîn, neşredenin girişi, s. 20). 3. el-Mürûcü’s-sündüsiyyetü’l-fesîĥa fî telħîśi Târîħi’ś-Śâliĥiyye. İbnü’l-Mibred’in eserinin telhisi olup müellifin eksik gördüğü bazı hususlar için yaptığı ilâveleri de ihtiva eder. Eser Muhammed Ahmed Dehmân tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1366/1947). 4. el-Ĥavâdiŝü’l-yevmiyye min târîħi iĥdâ Ǿaşer ve elf ve miǿe. 1111 Muharreminden (Temmuz 1699) 1153 Rebîülâhirine (Temmuz 1740) kadar Suriye’de cereyan eden olaylarla sultan, paşa ve kadıların isimleri, ölüm tarihleri hakkında bilgi veren bu iki ciltlik çalışmanın yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 9479, 9480). 5. er-Risâletü’l-müfrede fî erbaǾîne ĥadîŝen müsnede. İbn Kennân’ın, 1092 (1681) yılında hocası Ebü’l-Vakt el-Kûrânî’den kıraat yoluyla aldığı kırk hadisi bir araya getirdiği risâlesidir. Yazma nüshaları Berlin’de Staatsbibliothek’te (nr. 1531) ve Dublin’deki Chester Beatty Library’de (nr. 3548) bulunmaktadır. 6. Mekârimü’l-ħallâķ li-ehli mekârimi’l-aħlâķ. Cemâleddin el-Makdisî’nin tasavvufî risâlesinin şerhidir. 1152 Şâbanında (Kasım 1739) telif edilen eserin yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 3315; Brockelmann, GAL, II, 386’da nr. 3515; krş. Ahlwardt, III, 204). 7. el-İktifâǿ fî (źikri) muśŧalaĥi’l-mülûk ve’l-ħulefâǿ. Müellifin Ĥadâǿiķu’l-yâsemîn adlı eserinin muhtasarı olup Berlin Staatsbibliothek’te nüshası bulunmaktadır (nr. 5632). 8. Târîħu meǾâhidi’l-Ǿilm fî Dımaşķ (Beyân ve Târîħu’l-meǾâhidi’l-Ǿilmiyyeti’d-Dımaşķıyye). Sâlihiye ve Cebelikāsiyûn’daki medreselerin tarihi hakkındadır. Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlı bulunan (nr. 6089) müellifi meçhul eser de muhtemelen bu kitaptır (el-Mevâkibü’l-İslâmiyye, neşredenin girişi, s. 150). 9. Zehrü’l-bân fî nuǾûti’l-ĥayevân (Muħtaśaru Ĥayâti’l-ĥayevân). Demîrî’nin eserinin muhtasarı olup yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6174). 10. el-İlmâm fîmâ yeteǾallaķu fi’l-ĥayevân mine’l-aĥkâm. 1149’da (1736) tamamlanan eserin bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 6177). 11. Risâletü’l-İşbâh bi-refǾi’l-iştibâh. Nahiv ilmi hakkında olan eserin 1151’de (1738) istinsah edilen üç varaklık bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6853). 12. Risâletü’l-müştemile Ǿalâ envâǾi’l-bedîǾ fi’l-besmele. Berlin Staatsbibliothek ile (nr. 7283) el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de (Tefsir, nr. 355) iki yazması bulunmaktadır. 13. ed-Dürrü’l-münađđad fî źikri aśĥâbi’l-İmâm Aĥmed. Bir nüshası Halep’teki Ahmediyye Kütüphanesi’ndedir (nr. 246; mikrofilm, Ma‘hedü’l-mahtûtât, Târih, nr. 652). 14. ez-Zühûrü’l-behiyye fî şerĥi risâleti’l-uśûli’l-fıķhiyye. İbnü’l-Mibred’in Maķbûlü’l-menķūl min Ǿilmeyi’l-cedel ve’l-uśûl adlı eserinin muhtasarıdır. ez-Zühûrü’l-behiyye fi’l-ĥadîķati’l-verdiyye adıyla da zikredilen eserde (Arberry, III, 22) fıkıh usulüne dair kaideler bir araya getirilmiştir. Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 4420) ve Chester Beatty Library’de (nr. 3548) nüshaları mevcuttur. 15. el-MeǾâni’l-marżiyye Ǿale’ş-şemǾati’l-muđıyye. Nahiv ilmiyle ilgili olan bu çalışmanın bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6770, 6771). 16. el-Meĥâsinü’l-marżiyye fî şerĥi manžûmeti’l-bedîǾiyye. 1136’da (1724) istinsah edilen müellif nüshası Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 7366). 17. Zeynü’r-rebîǾ fî Ǿilmi’l-meǾâni ve’l-beyân ve’l-bedîǾ (Berlin Staatsbibliothek, nr. 2761). 18. el-Envârü’l-mübtehice (münbelice) Ǿalâ manžûmeti’l-Münferice (Şerĥu Ķaśîdeti’l-Münferice). Gazzâlî’nin el-Münferice adlı eserinin manzum şerhi olup yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 7648) bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. Ahlwardt, VI, 606-607). 19. el-Beyân ve’ś-śarâĥa bi-telħîśi (fî muħtaśari) Kitâbi’l-Melâĥa fî Ǿilmi’l-felâĥa. Radıyyüddin Ebü’l-Fazl Muhammed b. Muhammed el-Gazzî’nin eserinin muhtasarı olup 1141’de (1728) istinsah edilen bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6211). 20. Ķaśâǿidü Ġarâmiyye. İbn Kennân’ın aşka dair şiirlerinden ibarettir (Berlin Staatsbibliothek, nr. 8033/1, 2).

Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerĥu Ķaśîdeti Bânet SüǾâd, et-Tenbîh Ǿalâ ġalaŧi’l-câhil ve’n-nebîh, Risâle Ǿani’l-ĥiśân ve ħaśâǿiśih, Lisânü’n-nižâm fî şerĥi manžûmeti İbni’ş-Şıĥne el-İmâm, el-Meĥâsinü’l-mertebe fi’l-edviyeti’l-mecrebe, Nüzhetü’n-nüfûs ve defterü’l-Ǿilm ve ravżatü’l-Ǿarûs (el-Mevâkibü’l-İslâmiyye, neşredenin girişi, I, 147-152; Ĥadâǿiķu’l-yâsemîn, neşredenin girişi, s. 18-20). Bazı kaynaklarda ona Kevkebü’l-mülk ve devletü’t-Türk adlı bir eser daha nisbet ediliyorsa da (meselâ bk. Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 325) bunun İbn Kennân’a ait olmadığı ileri sürülmektedir (Ĥadâǿiķu’l-yâsemîn, neşredenin girişi, s. 20).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Kennân, el-Mevâkibü’l-İslâmiyye fi’l-memâlik ve’l-meĥâsini’ş-Şâmiyye (nşr. Hikmet İsmâil), Dımaşk 1992, neşredenin girişi, I, 118-152; a.mlf., Ĥadâǿiķu’l-yâsemîn fî źikri ķavânîni’l-ħulefâǿ ve’s-selâŧîn (nşr. Abbas Sabbâğ), Beyrut 1412/1991, neşredenin girişi, s. 15-20; İbn Tolun, İǾlâmü’l-verâǿ (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1383/1964, s. 265-301; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. n; Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 85-86; Babinger, GOW, s. 283-284; Ahlwardt, Verzeichnis, II, 238-239; III, 204; IV, 36; V, 125-127, 400-401, 465-467, 488-489; VI, 163-165, 199, 403, 416-417, 453, 605-607; VII, 157; IX, 86, 88, 285-286; Brockelmann, GAL, II, 130, 172, 386; Suppl., II, 410-411; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 325; Îżâĥu’l-meknûn, I, 217; II, 507, 549; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367/1948, I, 97-121; III, 259; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 216; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 108; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-muśavvere: et-Târîħ, Kahire 1957, II, 57; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1958, III, 22-23; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-Arabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 756-757; Abdul-Karim Rafeq, The Province of Damascus: 1723-1783, Beirut 1966, s. 320-321; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 343-345, 454; Muhammed Edîb Âlü Takıyyüddin el-Hüsnî, Münteħabâtü’t-tevârîħ li-Dımaşķ, Beyrut 1399/1979, II, 639; C. Zeydân, Âdâb, II, 318; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1388; J. Voll, “The Madhhab of Ibn Kannān, The Damascene Historian”, Al-Abhath, XXIV/1-4, Beyrut 1971, s. 83-85; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd, “İbn Kennân”, DMBİ, IV, 527-528.

Osman Çetin