İBN İSFENDİYÂR
(ابن اسفنديار)
Bahâüddîn Muhammed b. Hasen b. İsfendiyâr-ı Kâtib (ö. 613/1216’dan sonra)
Târîħ-i Ŧaberistân adlı eseriyle meşhur olan İranlı tarihçi.
Muhtemelen Âmül’de doğdu. Târîħ-i Ŧaberistân adlı eserindeki bazı bilgilerden Âmüllü olduğu anlaşılmaktadır. Hayatının bir bölümünü, Taberistan’da hüküm süren Bâvendîler’in bir kolu olan İspehbediyye hükümdarlarından Hüsâmüddevle Erdeşîr ile oğlu ve halefi Nasîrüddevle II. Şah Gazi Rüstem’in (1206-1210) hizmetlerinde geçiren İbn İsfendiyâr bir süre bu hükümdarlara kâtiplik yaptı. 4 Şevval 606’da (1 Nisan 1210) Bağdat’tan Irâk-ı Acem’e dönerken hâmisi Nasîrüddevle II. Şah Gazi Rüstem’in öldürüldüğü haberini alınca yolunu değiştirip Rey’e gitti. Burada Rüstem b. Ali b. Şehriyâr’ın kütüphanesinde, İmam Ebü’l-Hasan b. Muhammed el-Yezdâdî’nin Taberistan’da hüküm süren “gavbâre” lakaplı hükümdarlar hakkında bilgiler içeren ǾUķadü’s-siĥr ve ķalâǿidü’d-dür adlı eserini buldu (Târîħ-i Ŧaberistân, s. 4-5). İki aydır ikamet ettiği Rey’de bir süre daha kalıp hâmileri hakkında bilgiler eklemek suretiyle eseri Farsça’ya çevirmeye karar verdi. Tercümeye başlayacağı sırada babasından aldığı mektup üzerine Âmül’e döndü. Ancak burada karışıklıklar çıkınca Hârizm’e gitti. Beş yıl kaldığı Hârizm’de Taberistan tarihine dair bilgi toplarken bir kitapçıda, Sâsânî Devleti’nin kurucusu Erdeşîr-i Bâbekân’ın (226-240) başrahibi Tenser’in Taberistan Hükümdarı Cusnasf Şah’a (Güşnasb Şah) Pehlevî dilinde yazdığı mektubun İbnü’l-Mukaffa‘ tarafından Arapça’ya çevrilmiş bir nüshasını buldu. Târîħ-i Ŧaberistân’ı yazarken “Nâme-i Tenser” adıyla anılan bu mektubu Farsça’ya çevirerek eserine kaydetti. Târîħ-i Ŧaberistân’ı 613’te (1216) yazmayı sürdürdüğü anlaşılan İbn İsfendiyâr’ın ne zaman ve nerede vefat ettiği bilinmemektedir.
Taberistan tarihine dair en eski kaynak olan Târîħ-i Ŧaberistân dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümün dört alt başlığının birincisinde yukarıda sözü edilen mektubun Farsça tercümesi yer almaktadır. Bu mektup Sâsânîler’in teşkilâtı hakkında çok önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bundan sonraki alt başlıklarda Taberistan bölgesinin tarihi, şehirlerin kuruluşu, burada daha önce hüküm süren “gavbâre” lakaplı krallar, bölgenin fizikî özellikleri ve buraya hâkim olan hükümdarlarla bölgede yetişen âlimler, mutasavvıflar, hekimler, astronomi bilginleri, şairler hakkında bilgiler verilmiştir. İkinci bölüm, Taberistan’ı hâkimiyet altına almış olan Ziyârîler ve Büveyhîler’e ayrılmıştır. Üçüncü bölümde Taberistan’ın Gazneliler ve Selçuklular’ın hâkimiyetine geçişi, dördüncü bölümde Bâvendîler hânedanı hakkında bilgi verilmektedir. Eserin 606 (1210) yılından yaklaşık 750 (1349) yılına kadar olan bölümü adı bilinmeyen bir müellif tarafından ilâve edilmiştir. İlâve edilen kısımların büyük bir bölümü Evliyâullāh-ı Âmülî’nin Târîħ-i Rûyân adlı eserinden iktibas edilmiştir. Eser siyasî tarih yanında bölgenin iktisadî ve içtimaî tarihi açısından da önemlidir. Olayları anlatırken objektif olmaya çalışan İbn İsfendiyâr, bölgeyi yönetenlerin âdil uygulamalarından övgüyle bahsederken zalimce muamelelerini de yermekten çekinmemiştir. Müellif kullandığı kaynakları da zikretmiştir. Bunlar Hilâl b. Muhassin es-Sâbî’nin Târîħu Hilâli’ś-Śâbiǿ, Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme, Câhiz’in el-Beyân ve’t-tebyîn ve Firdevsî’nin Şâhnâme adlı eserleridir. Ayrıca Taberî’nin Târîħ’inden de istifade ettiği anlaşılmaktadır.
Mahallî tarih yazıcılığının en eski örneklerinden biri olan Târîħ-i Ŧaberistân, Evliyâullāh-ı Âmülî ve Zahîrüddîn-i Mar‘aşî gibi tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. Mahallî yöneticilerin bölgeyi kontrol altına almak isteyen Araplar’a, Gazneliler’e ve Selçuklular’a karşı verdikleri mücadeleler konusunda önemli bilgileri içeren eser, sadece İran’ın Hazar eyaletleri için değil Büyük Selçuklu tarihi için de önemli bir kaynaktır.
Eserin Tenser’in mektubuyla ilgili kısmı ilk defa J. Darmesteter tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte “Lettre de Tansar au roi de Ŧabaristān” adıyla yayımlanmış (JA, 1894, I, 200 vd. [metin]; a.e., I, 502 vd. [tercüme]), Müctebâ Mînovî de bu bölümü Nâme-i Tenser be Geşnasp adıyla neşretmiştir (Tahran 1932). Târîħ-i Ŧaberistân’ın İngilizce özet tercümesi Edward Granville Browne tarafından An Abridged Translation of The History of Ŧabaristān adıyla yayımlanmıştır (London-Leiden 1905). Eserin tamamını Abbas İkbâl-i Âştiyânî iki cilt halinde neşretmiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn İsfendiyâr, Târîħ-i Ŧaberistân (nşr. Abbas İkbâl-i Âştiyânî), Tahran 1320 hş. neşredenin girişi, I, s. e-yb; Rieu, Catalogue, I, 202-204; Browne, LHP, II, 479-480; Storey, Persian Literature, I, 359-361; A. Christensen, l’Iran sous les sassanides, Copenhague 1936, s. 58 vd.; Safâ, Edebiyyât, II, 1017-1019; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 129; Abdülazîz Mustafa Bakkūş, “İbn İsfendiyâr ve kitâbühû Târîħu Ŧaberistân”, Havliyyâtü Külliyyeti dâri’l-Ǿulûm, V, Kahire 1976, s. 79-105; Muhammed Takī Dânişpejûh, “Dâstân-ı Tâmârâ ve Erdeşîr-i Bâvendî”, Âyende, VI/3-4, Tahran 1359/1979, s. 264-268; E. Yar-Shater, “Ibn-i Isfandiyār”, EI² (İng.), III, 810; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd, “İbn İsfendiyâr”, DMBİ, III, 13; Charles Melville, “Ebn Isfandīār”, EIr., VIII, 20-23.
Rıza Kurtuluş