İBN HÜZEYL

(ابن هذيل)

Ebü’l-Hasen Alî b. Abdirrahmân b. Hüzeyl el-Fezârî el-Endelüsî

Endülüslü âlim.

Hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgiye rastlanmamakta, sadece Fezâre kabilesinden geldiği ve Gırnata’da oturduğu bilinmektedir. Eserlerinden elde edilen ipuçlarına göre XIV. yüzyılın son yarısında yaşamış olmalıdır. ǾAynü’l-edeb ve’s-siyâse adlı çalışmasını 801 (1399) yılında tamamladığına dair bir kayıttan XV. yüzyılın başlarında hayatta bulunduğu anlaşılmaktadır. Yine eserlerinin muhtevasından Kur’an, hadis, fıkıh ve edebiyat alanlarında tahsil gördüğü sonucuna varılmakta, ancak hocaları hakkında fazla bir şey bilinmemektedir. Tuĥfetü’l-enfüs adlı eserinde sadece Şerîf Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed el-Hasenî el-Gırnâtî’nin (ö. 760/1359) hocası olduğundan söz etmekte, atlarla ilgili bir eseri bulunan Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Cüzey’in de hocaları arasında yer aldığı sanılmaktadır.

İbn Hüzeyl Endülüs müslümanlarının tarım, ticaret ve zenaatla meşgul olarak yitirdikleri cihad ruhunu yeniden kazanmalarını ve muhtemel bir hıristiyan saldırısına karşı hazırlık yapmalarını amaçlayan Nasrî Sultanı Ganî-Billâh’ın isteği üzerine Tuĥfetü’l-enfüs adlı eserini kaleme aldı ve çalışmasını 763 (1362) yılında bitirdi. Ancak umulan etki görülmemiş olmalı ki yaklaşık otuz beş yıl sonra, daha da belirginleşen hıristiyan tehdidine karşı bu defa Müstaîn-Billâh’a, önceki eserinin Ĥilyetü’l-fürsân ve şiǾârü’ş-şücǾân adıyla da bilinen ikinci kısmını takdim etti. Bu husus, onun geniş bir kültüre sahip olduğunu ve sultanlarla yakın ilişki kurabilen bir aileden geldiğini göstermektedir.

Eserleri. 1. Tuĥfetü’l-enfüs ve şiǾâru sükkâni’l-Endelüs. Her biri yirmi kısımdan meydana gelmiş iki ana bölümden oluşan eserin birinci bölümünde cihad ve bunun için at beslemenin gereği, ikinci bölümünde savaş atları, binicilik, bakıcılık ve silâhlara dair konular yer almaktadır. Eserde müslümanların cihad ruhunu kamçılayıcı kahramanlık kıssaları yanında savaş tekniği ve binicilik konusunda önemli bilgiler mevcuttur. Özellikle cihad aracı olan at hakkında anlatılanlar o çağın anlayışını yansıtması bakımından değerli görülmektedir. Eserin muhtevasından müellifin Kur’an, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, siyer, felsefe ve atlarla ilgili kitaplardan olduğu kadar kendi tecrübelerinden de faydalandığı anlaşılmaktadır. İbn Hüzeyl ve Tuĥfetü’l-enfüs’e dair ilmî bir çalışma yapan Halîl Ebû Rahme, bu kitapla Ĥilyetü’l-fürsân’ı iki farklı eser gibi değerlendirip ayrı ayrı yayımlayan Louis Mercier’nin yanıldığını ve Ĥilyetü’l-fürsân adının ikinci bölüme sonradan yakıştırılmış olabileceğini belirtmektedir. Mercier, 1922’de önce Ĥilyetü’l-fürsân’ın Arapça metnini, ardından çeşitli notlarla birlikte Fransızca tercümesini (La parure des cavaliers et l’insigne des preux de Ben Hođeīl el Andalousy, Paris 1924), daha sonra da farklı bir eser olarak değerlendirdiği Tuĥfetü’l-enfüs’ün Arapça metnini (Paris 1936) ve Fransızca tercümesini (L’ornement des âmes et la devise des habitants d’al-Andalus, Paris 1939) yayımlamıştır. Ĥilyetü’l-fürsân’ın ayrıca Muhammed Abdülganî Hasan tarafından yapılmış bir neşriyle (Kahire 1951) Maria Jesus Viguera tarafından gerçekleştirilmiş İspanyolca çevirisi bulunmaktadır (Gala de caballeros, blason de paladines, Madrid 1977). 2. ǾAynü’l-edeb ve’s-siyâse ve zeynü’l-ĥaseb ve’r-riyâse. Hadis, hikmet, darbımesel, hikâye, vasiyet ve vaazlardan örneklerin verildiği dört bölümden meydana gelen bir eserdir (Kahire 1303; 1318, Cemâleddin el-Vatvât’ın Ġurerü’l-ħaśâǿiśi’l-vâżıĥa’sıyla birlikte; Kahire 1938; Beyrut 1405/1985). 3. el-Fevâǿidü’l-müsaŧŧara fî Ǿilmi’l-bayŧara (Madrid 1935). Nasrî Sultanı V. Muhammed’e (Ganî-Billâh) sunulmuştur. Ziriklî, müellifin baytarlıkla ilgisi tesbit edilemediği için bu kitabın İbn Hüzeyl’e atfı hususunda şüphesi bulunduğunu belirterek eserin, aynı dönemde yaşayan ve aynı künye ile bilinen tabip Yahyâ b. Ahmed b. Hüzeyl’e ait olabileceği ihtimalini ileri sürmektedir (el-AǾlâm, IV, 299). 4. Maķālâtü’l-üdebâǿ ve münâžarâtü’n-nücebâǿ. Müellifin yine V. Muhammed için yazdığı bir eser olup her birinde birer hikâye, menkıbe, atasözü, öğüt ve şiir bulunan yüz bölümden (makale) meydana gelmektedir. Eserin British Museum’da (Suppl., nr. 1144) bir nüshası mevcuttur. 5. Teźkiretü men itteķā. İbn Hüzeyl’in ǾAynü’l-edeb’inde bahsettiği bu eseri Ziriklî müellifin basılı kitapları arasında göstermiştir. 6. Kemâlü’l-buġye ve’n-neyl. Bu eser de ǾAynü’l-edeb’de geçmektedir. İbn Hüzeyl’in şiirinden sadece iki beyti Makkarî nakletmiştir (Nefĥu’ŧ-ŧîb, IV, 19).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Hüzeyl, La parure des cavaliers (trc. L. Mercier), Paris 1924, tercüme edenin girişi, s. V-XV; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, IV, 19; Charles Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts, London 1894, s. 722-723; Serkîs, MuǾcem, I, 273; Brockelmann, GAL Suppl., II, 379; A. S. Fulton - M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 149, 653-654; Sarton, Introduction, III/2, s. 1635; Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften, s. 39; Sa‘d Muhammed el-Hecresî, ed-Delîlü’l-bibliyûcrâfî li’l-merâciǾ bi’l-vaŧani’l-ǾArabî, Kahire 1975, s. 154; D. Grimwood v.dğr., Arab Islamic Bibliography, Sussex 1977, s. 186; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 130; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 299; H. Ritter, “La Parure des Cavaliers und die Literatur Über die Ritterlichen Künste”, Isl., XVIII (1929), s. 116-119; Halîl Ebû Rahme, “ǾAlî b. Hüźeyl el-Endelüsî ve kitâbüh: Tuĥfetü’l-enfüs ve şiǾâru sükkâni’l-Endelüs”, MMLAÜr., sy. 17-18 (1982), s. 103-140; F. Viré, “Ibn Huғћayl”, EI² (İng.), III, 804; Ferâmerz Hâc Minûçihrî, “İbn Hüźeyl”, DMBİ, V, 109-110.

Celal Kırca