İBN HAYYÂN
(ابن حيّان)
Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el-Endelüsî (ö. 469/1076)
Endülüslü tarihçi.
377’de (987) Kurtuba’da (Cordoba) doğdu. İspanyol asıllı müslüman bir aileye mensuptur. Dedelerinden İslâmiyet’i kabul eden kişi olan Hayyân, Endülüs Emevî Devleti’nin kurucusu I. Abdurrahman’ın mevlâsıydı. Babası Ebü’l-Kāsım Halef, Endülüs Emevî Devleti’nin sonlarına doğru beytülmâlde hesap işlerinden sorumlu kâtip olarak çalıştı. Ayrıca hâcib İbn Ebû Âmir el-Mansûr’un yanından ayırmadığı yakın adamlarından biri olması dolayısıyla gerek sarayda olup bitenleri gerekse birçok savaşı yakından görme imkânına sahip oldu.
İbn Hayyân, Endülüs Emevî halifeliğinin siyasî gücünün zirvede olduğu Âmirîler döneminde dünyaya geldi. Gençliğini bu dönemde geçirdi. Fakat bir müddet sonra bu güçlü devleti çok kısa sürede çöküntüye götüren fitne dönemi olayları ile ülke birliğinin tamamen parçalandığı mülûkü’t-tavâif devrinin bizzat şahidi oldu ve bu durum onu derinden etkiledi.
Endülüs’ün kültür merkezi Kurtuba’da yetişen İbn Hayyân tefsir, hadis, dil ve edebiyat öğrenimi gördü. Ebû Hafs Ömer b. Hüseyin en-Nahvî, Ebü’l-A‘lâ Saîd el-Bağdâdî ve Ahmed b. Abdülazîz b. Ebü’l-Hubâb gibi birçok ünlü âlimden istifade etti. Öğrencileri arasında ise oğlu Ömer b. Hayyân ile Ebû Ali Hüseyin b. Muhammed el-Gassânî el-Ceyyânî ve Ebû Ubeyd el-Bekrî başta olmak üzere meşhur Mâlikî fakihi Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin oğlu Ahmed b. Süleyman b. Halef el-Bâcî, Mâlik b. Abdullah el-Utbî es-Sehlî, Abdullah b. Muhammed et-Tücîbî, Abdurrahman b. Muhammed b. Attâb, Ebü’l-Velîd Ahmed b. Abdullah b. Tarîf b. Sa‘d yer almaktadır.
İbn Hayyân hayatının sonlarına doğru maddî sıkıntı içine düştü. Onun durumundan haberdar olan Cehverî Emîri Ebü’l-Velîd Muhammed kendisine divanda bir görev verdi. Mahmûd Ali Mekkî, İbn Hayyân’ın tarih yazımıyla görevlendirildiğini ve ilk defa resmî tarihçi sıfatıyla maaş aldığını söyler (İbn Hayyân, el-Muķtebes, neşredenin girişi, s. 44-45). Ayrıca sâhibü’ş-şurta olarak görev yaptığı ifade
ediliyorsa da bu kesin değildir. 27 Rebîülevvel 469’da (29 Ekim 1076) vefat etti.
Edebiyata ilgi duymak ve bu alanda yüksek seviyede zevk ve yetenek sahibi olmakla beraber İbn Hayyân’ın asıl temayüz ettiği saha tarihtir. Tabakat kitaplarında “Endülüslü tarihçilerin sultanı, Endülüs tarihinin bayraktarı” unvanlarıyla anılır. Gerek sonraki tarihçi ve edebiyatçıların onun eserlerinden bol miktarda nakillerde bulunması, gerekse el-Muķtebes adlı tarihinin günümüze intikal edebilen kısımları üzerinde yapılan çalışmalar İbn Hayyân’ın bu nitelendirmeleri hakettiğini göstermektedir.
İbn Hayyân, Endülüs tarihinin kendi yaşadığı dönemden önceki kısmını ele alırken kaynaklardaki bilgileri nakledip tenkide tâbi tutmuş, daha sonra doğru bulduğu rivayetleri kaydetmiştir. Yaşadığı dönemi yazarken şahsî müşahedelerine ve belgelere dayanmış, olaylarla ilgisi bulunan kişilerin bilgisine de başvurmuştur. Olayları sebep-sonuç bütünlüğü içerisinde görmeye çalışmış, bundan hareketle bir olaya temas ettikten sonra yol açabileceği muhtemel gelişmelere de işaret etmiştir. Bu bakımdan onun İbn Haldûn’a öncülük ettiği söylenebilir. Hadiselerin oluşumu ve sonuçlanmasında ilâhî iradenin rolünü de vurgulamayı ihmal etmeyen İbn Hayyân, rivayetlerinde ve olayların tahlilinde tarafsız olmakla beraber devletin düzeni ve toplumun dirliği söz konusu olduğunda aynı tarafsızlığı koruyamamış, ülkenin birliğini bozanları sert bir dille tenkit etmiştir. Kolay anlaşılır bir üslûba sahip olan İbn Hayyân eserlerinde sık sık edebî sanat ve tabirlere yer vererek tarihle edebî zevki birleştirmiştir.
Eserleri. İbn Hayyân’ın çeşitli ilim dallarında ellinin üzerinde eser yazdığı kaydedilmektedir. Ancak el-Muķtebes’in bir kısmını neşreden Mahmûd Ali Mekkî onun eserlerinin fazla olmadığı görüşündedir (a.g.e., neşredenin girişi, s. 66). Başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Muķtebes min enbâǿi ehli’l-Endelüs (el-Muķtebes fî aħbâri beledi’l-Endelüs, el-Muķtebes fî târîħi’l-Endelüs). Endülüs’ün fethinden Halife II. Hakem döneminin (961-976) sonuna kadarki tarihini içine alır. Yıllara göre kaleme alınmış olan eserden Endülüs’ün siyasî tarihi yanında ekonomik ve sosyo-kültürel durumu ile meşhur şahısların hayatlarına dair bilgiler edinmek mümkündür. Müellifin, eserleri günümüze ulaşmamış olan İbnü’n-Nizâm, İshak b. Seleme el-Kaynî, Ferec b. Sellâm el-Bezzâz gibi tarihçilerin kitaplarından istifade etmesi eserin değerini arttırmaktadır. İbn Hazm’ın on cilt olduğunu söylediği el-Muķtebes’in, II. Abdurrahman’ın (822-852) son birkaç yılı ile oğlu Muhammed döneminin (852-886) önemli bir kısmını, Emîr Abdullah dönemini (888-912), III. Abdurrahman’ın ilk otuz yılını (912-942) ve son olarak II. Hakem döneminin 970-974 yıllarını kapsayan kısımları bugüne ulaşmıştır. Eserin, I. Hakem döneminin tamamını (796-822) ve II. Abdurrahman döneminin büyük bir bölümünü kapsayan kısmı 1950’li yıllarda Evarista Lévi-Provençal’in kütüphanesinde bulunmaktaydı. Ancak bu kısım daha sonra kaybolmuştur. el-Muķtebes’in 232-267 (846-881) yıllarını kapsayan bölümü Mahmûd Ali Mekkî (Beyrut 1393/1973), 275-300 (888-913) yılları arası Melchor Antuna (Chronique des règne du calife umayyade ǾAbd Allah à Cordoue, Paris 1937) ve İsmâil el-Arabî (Mağrib 1990), 299-330 (911-942) yıllarına ait kısım Pedro Chalmeta (Rabat-Madrid 1979, 1982), 360-364 (970-975) yılları arası Abdurrahman Ali el-Haccî (Beyrut 1965), küçük bir bölümü de Lévi-Provençal - Emilio García Gómez (al-Andalus, XIX [1950], s. 295-315) tarafından neşredilmiştir. Eserin 275-300 (888-913) yılları arasındaki olayları içeren kısmını Kh. Ghorayyib (Cuadernos de historia de España içinde, Buenos Aires 1952), 299-330 (911-942) yıllarına ait kısmını Maria Jesus Viguera - Federico Corriente (Saragossa 1981), 360-364 (970-975) yılları arasını Emilio García Gómez (Madrid 1967) İspanyolca’ya çevirmiştir. 2. el-Metîn. 399-463 (1008-1071) yılları arasında geçen olayları ele alır. İbn Hayyân bu eserinde anlattığı olayların pek çoğuna bizzat şahit olmuştur. Dönemin siyasî, içtimaî ve fikrî yapısı açısından önemli bir eser olan el-Metîn günümüze intikal etmemekle beraber başta İbn Bessâm eş-Şenterînî olmak üzere diğer Endülüslü müelliflerin yaptıkları nakiller sayesinde mahiyeti hakkında geniş bilgi sahibi olunabilmektedir. Altmış cüz olduğu kaydedilen esere Beyyâsî bir zeyil yazmış, Abdullah Cemâleddin de el-Metîn hakkında bir doktora tezi hazırlamıştır (1978, Madrid Üniversitesi). 3. Aħbârü’d-devleti’l-Âmiriyye. II. Hişâm döneminde (976-1009, 1010-1013) Endülüs Emevî Devleti’nde iktidarı ele geçiren Âmirîler hakkındadır. 4. el-Baŧşatü’l-kübrâ. İbn Abbâd el-Mu‘temid-Alellah’ın Kurtuba’yı işgalini ve Cehverî hânedanının yıkılışını anlatan bir eserdir (ayrıca bk. İbn Hayyân, el-Muķtebes, neşredenin girişi, s. 82-84; Muhammed Abdullah İnân, s. 278).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Hayyân, el-Muķtebes (nşr. Mahmûd Ali Mekkî), Beyrut 1393/1973, neşredenin girişi, s. 7-159; İbn Bessâm eş-Şenterînî, eź-Źaħîre, I/1-2, tür.yer.; IV/1, tür.yer. (özellikle İbn Hayyân’ın el-Metîn’inden yapılan nakiller için); İbn Beşküvâl, eś-Śıla, Madrid 1882, s. 154; İbnü’l-Ebbâr, el-Ĥulletü’s-siyerâǿ (nşr. Hüseyin Mûnis), Kahire 1963, I, 219; a.mlf., et-Tekmile (nşr. F. Codera), Madrid 1889, I, 46; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVIII, 370-372; İbnü’l-Hatîb, AǾmâlü’l-aǾlâm (nşr. E. Lévi-Provençal), Beyrut 1956, II, 48, 151; F. P. Boigues, Ensayo biobibliográfico sobre los historiadores arabigo, Madrid 1898, s. 152; A. G. Palencia, Târîħu’l-fikri’l-Endelüsî (trc. Hüseyin Mûnis), Kahire 1955, s. 210-211; Muhammed Abdullah İnân, “İbn Ĥayyân”, Terâcimü İslâmiyye, Kahire 1390/1970, s. 271-281; Emîn Tevfîk et-Tîbî, Dirâsât ve buĥûŝ fî târîħi Maġrib ve’l-Endelüs, Trablus 1984, s. 151-155; Hüseyin Mûnis, Târîħu’l-coġrâfiyye ve’l-coġrâfiyyîn fi’l-Endelüs, Kahire 1986, s. 101-102; F. Codera, “Manuscrito de Aben Hayyan”, Bibliothéca Arabico-Hispana, XIII, Madrid 1888, s. 53-61; E. G. Gómez, “A propósito de Ibn Hayyān”, al-Andalus, XI, Madrid 1946, s. 400 vd.; P. Chalmeta Gendron, “Historiographia Medieval Hispana: Arabica”, a.e., XXXVII/2 (1972), s. 379-392; Abdullah Cemâleddin, “Ebû Mervân İbn Ĥayyân”, Awrāq, sy. 2, Madrid 1979, s. 19-28; Muhammed Abdülhamîd Îsâ, “el-Muķtebes li’bn Ĥayyân el-Endelüsî”, ed-Dâre, VIII/3, Riyad 1403/1983, s. 50-58; A. Huici Miranda, “Ibn Ĥayyān”, EI² (İng.), III, 789-790; Yûsuf Rahimlû, “İbn Ĥayyân”, DMBİ, III, 385-389.
Mehmet Özdemir