İBN HATÎBÜDDEHŞE

(ابن خطيب الدهشة)

Ebü’s-Senâ Nûrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî el-Hamevî (ö. 834/1431)

Muhaddis, fakih ve edip.

750 (1349) yılında Suriye’nin Hama şehrinde dünyaya geldi. 760’ta (1359) doğduğu da zikredilmiştir (İbn Kādî Şühbe, IV, 109). Yukarı Mısır’ın Feyyûm kasabasından olan ve daha sonra Hama’ya yerleşip Hatîbüddehşe diye anılan (DİA, XII, 516-517) babasına nisbetle İbn Hatîbüddehşe lakabıyla tanındı. İlk öğrenimini Hama’da yaptı; küçük yaşta Kur’an’ı ezberledi. Ardından tahsil için Suriye ve Mısır’a gitti. Hadis, fıkıh, edebiyat ve nahivde kendini yetiştirdikten sonra 809 (1406) yılından itibaren ders vermeye başladı; hayatının büyük bir kısmını öğretimle ve fetva vermekle geçirdi. Talebesi İbn Hacer el-Askalânî’nin belirttiğine göre ilmî ve ahlâkî kişiliğiyle Hama’nın mümtaz bir şahsiyeti oldu (İnbâǿü’l-ġumr, VIII, 249).

İbn Hatîbüddehşe, Memlük Sultanı Şeyh el-Mahmûdî’nin sır kâtibi Kadı Nâsırüddin el-Bârizî’nin aracılığı ile Hama kadılığına tayin edildi ve on yıl kadar (1412-1422) bu görevde kaldı. Melik Eşref Barsbay sultan olunca görevinden alındı. Bundan sonra ilmî çalışmalarına devam etti ve Kāsımiyye Medresesi’nde ders verdi. Dalgınlığı sebebiyle bazı nakillerinde gevşek davrandığı ileri sürülen (Sehâvî, X, 130) İbn Hatîbüddehşe’nin şiir yazdığı belirtilir. İbn Hatîbüddehşe 17 Şevval 834’te (28 Haziran 1431) Hama’da vefat etti.


Oğulları Kadı Kemâleddin ile Mahmûd da ilimle meşgul olmuşlardır.

Eserleri. 1. Tehźîbü’l-MeŧâliǾ li-terġībi’l-muŧâliǾ. İbn Kurkūl’ün garîbü’l-hadîs konusundaki MeŧâliǾu’l-envâr Ǿalâ śıĥâĥi’l-âŝâr adlı eserinin bazı ilâvelerle birlikte yapılmış bir telhisi olup altı cilt hacmindeki kitabın beş cildinin bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (nr. 31536/B; diğer bazı ciltleri için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 440-441). 2. Ħâtimetü Tehźîbi’l-MeŧâliǾ. Tehźîbü’l-MeŧâliǾin sekizinci bölümünü oluşturan eserde bazı hadis metinlerinin tashîf ve i‘rabıyla ilgili tartışmalar ele alınmıştır. Kitabın bir nüshası Mektebetü’l-belediyye bi’l-İskenderiyye’de kayıtlıdır (nr. 1216/B). 3. et-Taķrîb fî Ǿilmi’l-ġarîb. İki cilt olan eser Tehźîbü’l-MeŧâliǾin muhtasarı olup 23 Ramazan 804’te (26 Nisan 1402) tamamlanmıştır (yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 79; Suppl., II, 71). 4. Tuħfetü źevi’l-ereb (ireb) fî müşkili’l-esmâǿ ve’n-neseb (niseb) (et-Tuĥfe fi’l-mübhemât, Tuĥfetü źevi’l-elbâb fî müşkili’l-esmâǿ ve’l-ensâb). Yine Tehźîbü’l-MeŧâliǾin muhtasarı olan eserde el-Muvaŧŧaǿ ve Śaĥîĥayn’da geçen isim ve nisbelerin okunuşu meselesi ele alınmaktadır. Traugott Mann tarafından doktora çalışması olarak incelendikten sonra yayımlanan (Leiden 1905) eser üzerinde Muhammed İdrîs Zübeyr de bir doktora çalışması yapmıştır (University of Glasgow, Scotland, United Kingdom). 5. el-Münteķā min Kitâbi CâmiǾi’l-uśûl. Tuĥfetü źevi’l-ereb’in zeyli olan ve 8 Cemâziyelâhir 807’de (12 Aralık 1404) tamamlanan eser, el-Muvaŧŧaǿ ve Śaĥîĥayn ile diğer bazı hadis eserlerindeki isimlerin okunuşuyla ilgili olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Beşir Ağa, nr. 187, vr. 1-106). 6. el-Muħtâr min Kitâbi’l-Ensâb. Sem‘ânî’nin el-Ensâb’ından çokça kullanılan nisbelerin seçilip kaydedildiği eser 29 Rebîülâhir 808’de (24 Ekim 1405) tamamlanmıştır; bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Beşir Ağa, nr. 187, vr. 107-149). 7. İġāŝetü’l-muĥtâc ilâ Şerĥi’l-Minhâc (Lübâbü’l-Ķūt). Ezraî tarafından Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’i üzerine yazılan Ķūtü’l-muĥtâc fî şerĥi’l-Minhâc’ın muhtasarı olup dört cilt hacminde olduğu belirtilmektedir (Sehâvî, X, 130). 8. Tekmiletü Şerĥi Minhâci’n-Nevevî. Nevevî’nin Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn adlı eserine Takıyyüddin es-Sübkî’nin yazdığı el-İbtihâc adlı şerhin zeylidir (Şevkânî, II, 294). 9. Muħtaśar min ķavâǾidi’l-ǾAlâǿî ve kelâmi’l-İsnevî. Alâî’nin el-MecmûǾu’l-müźehheb fî ķavâǾidi’l-meźheb’i ile İsnevî’nin el-Mühimmât’ının muhtasarı olan eser Mustafa Mahmûd el-Bencevînî tarafından yayımlanmıştır (I-II, Musul 1984). 10. Taĥrîrü’l-ĥâşiye fî şerĥi’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye. İbn Mâlik’in el-Elfiyye’si üzerine yapılan şerhin üç cilt hacmindeki (Sehâvî, X, 130) hâşiyesidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 526). 11. Vesîletü’l-iśâbe fî śanǾati’l-kitâbe. Doksan beş beyitten oluşan bu manzumenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Kılıç Ali Paşa, nr. 786, vr. 58-59). 12. Şerĥu Vesîleti’l-iśâbe ilâ ŧarîķi śanǾati’l-kitâbe (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 171; TSMK, Koğuşlar, nr. 945).

İbn Hatîbüddehşe’nin bunlardan başka üç cilt hacminde Şerĥu’l-Kâfiye li’bni’l-Ĥâcib ve el-Yevâķītü’l-muđıyye fî mevâķīti’ş-şerǾiyye adlı eserleri olduğu kaydedilmektedir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 410).

BİBLİYOGRAFYA:

Sâbûnî, Târîħu Ĥamâ, Hama 1332/1914, s. 117; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, IV, 108-109; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr, VIII, 249; a.mlf., el-MecmaǾu’l-müǿesses li’l-MuǾcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1992, III, 345-346; İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-Şâfî Ǿale’l-Menheli’ś-śâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire, ts., II, 721; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, X, 129-131; Keşfü’ž-žunûn, I, 464; II, 1361, 1369, 2009; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 210-211; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, Beyrut, ts. (Dârü’l-Ma‘rife), II, 293-294; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 410; Brockelmann, GAL, II, 79; Suppl., I, 526; II, 70-71; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 37-38; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 148; Karatay, Arapça Yazmalar, IV, 218; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 157-158; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ĥadîŝ (nşr. el-Mecmau’l-melikî), Amman 1991, I, 340, 395, 440-441; Farhat Idrees - Muhammad Idrees Zubair, “Ibn Khaŧīb, al-Dahshah: Life and Works”, IS, XXIX/3 (1990), s. 311-329; Hasan Yûsufî Eşkûrî, “İbn Ħaŧîbi’d-Dehşe”, DMBİ, III, 431-432; Hüseyin Elmalı, “Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, XII, 516-517.

İ. Hakkı Ünal