İBN HAMDÛN

(ابن حمدون)

Ebü’l-Meâlî Bahâüddîn Kâfi’l-küfât Muhammed b. el-Hasen b. Muhammed b. Alî b. Hamdûn el-Bağdâdî (ö. 562/1167)

et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye adlı eseriyle tanınan edip, şair ve tarihçi.

Receb 495’te (Mayıs 1102) Bağdat’ta doğdu ve burada yetişti. Yâkūt, ailesinin Seyfüddevle b. Hamdân b. Hamdûn’un soyundan geldiğini ve Benî Tağlib’e mensup olduğunu söyler (MuǾcemü’l-üdebâǿ, IX, 185). Birçok edip ve yönetici yetiştiren ailenin tanınmış simaları arasında İbn Hamdûn’un babası filozof ve şeyhülküttâb Ebû Sa‘d Hasan b. Muhammed b. Ali b. Hamdûn, kardeşleri Ebü’n-Nasr Garsüddevle Muhammed ve Ebü’l-Muzaffer ile oğlu Ebû Sa‘d Tâceddin Hasan anılabilir. İbn Hamdûn, Ebü’l-Kāsım İsmâil b. Fazl el-Cürcânî ve diğer bazı âlimlerden hadis dinledi. Önce Abbâsî Halifesi Muktefî-Liemrillâh’ın zamanında (1136-1160) sâhibü dîvânı arz olarak görev yaptı, nedimi olduğu Müstencid-Billâh devrinde de (1160-1170) sâhibü dîvâni’z-zimâm olarak hizmet etti. Bu görevi sırasında halife tarafından kendisine “Kâfi’l-küfât” lakabı verildi ve et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye adlı eserini yazdı. Fakat Halife Müstencid bu kitapta yer alan bazı hikâyelerden haberdar olunca içinde kendisini aşağılayıcı nitelikte bir şeyler olacağı vehmine kapıldı ve İbn Hamdûn’u görevinden azlederek hapsettirdi. 11 Zilkade 562’de (29 Ağustos 1167) hapishanede ölen İbn Hamdûn, Bağdat’ta Mekābir-i Kureyş’te (bugünkü Kâzımeyn) İmam Muhammed el-Cevâd ve İmam Mûsâ el-Kâzım’ın kabirleri yanına gömüldü (İbn Hallikân, IV, 382).

İbn Hamdûn’un bilinen tek eseri et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye adını taşımaktadır. İbn Hallikân, et-Teźkire fi’s-siyâse ve’l-âdâbi’l-melikiyye, Ĥavâdiŝü’s-sinîn olarak da anılan eseri “tarih, edebiyat, fıkra ve şiir ihtiva eden en güzel kitap” olarak tanıtır ve daha sonraki müelliflerin böyle bir eser yazamadıklarını söyler. Genellikle filoloji ve tarihe dair bir antoloji niteliğinde olan eser yine İbn Hallikân’ın ifadesine göre halk arasında da şöhret kazanmıştır (a.g.e., IV, 380). et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye’de dinî öğütler, meliklerin ve vezirlerin takip edecekleri siyaset, ahlâk, fıkralar, meliklere, reislere, çocuk ve kadınlara mersiyeler ve tâziyeler, hicivler, tasvirler, gazeller ve hutbelerden çeşitli örnekler, atasözleri, Araplar’a ait haberler ve âdetler, fal, kehanet, şiir sanatları, şairlerin ve yazarların, ahmakların ve cahillerin fıkraları gibi konulara yer verilmiştir. Elli bab üzerine düzenlenen ve on iki cilt olduğu belirtilen eserin (Kütübî, III, 323; Safedî, II, 357) yazma nüshaları çeşitli kütüphanelerde (İbn Hamdûn, neşredenin girişi, I, 14-17; Brockelmann, GAL, I, 333; Suppl., I, 493) dağınık şekilde bulunmaktadır. Eserin ikinci babı es-Siyâse ve’l-âdâbü’l-melikiyye başlığıyla özet halinde müstakil olarak neşredilmiş (Kahire 1345), şarapla ilgili 44. babı Hilâl Nâcî tarafından yayımlanmıştır (el-Mevrid, V/4 [Bağdat 1976], s. 123-168). Önce I ve II. ciltlerini tahkik ederek yayımlayan İhsan Abbas (I-II, Beyrut 1983-1984), daha sonra Bekir Abbas ile birlikte eseri son cildi fihrist olmak üzere on cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1996). et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye’nin bu neşrinde 49 ve 50. bölümler bulunmamaktadır. Hz. Âdem’den 553 (1158) yılına kadar gelen tarihin bir özeti olan 49. bölümün 447-553 (1055-1158) yılları arasındaki kısmı doğrudan doğruya Irak ve Horasan’daki Selçuklu devri Türk tarihini ve bilhassa Abbâsî-Selçuklu münasebetlerini ilgilendirmektedir. İsmet Kayaoğlu hazırladığı doktora tezinde bu kısmı tahkik etmiştir (Kitāb al-Tadhkira d’Ibn Hamdūn, édition critique du tome XII: La partie d’histoire 447-553 H./1055-1158, Paris 1970). Bu bölümün yazma nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde mevcuttur (III. Ahmed, nr. 2948). Aynı yerde (nr. 2981) bu cildin Ĥavâdiŝü’s-sinîn adıyla kayıtlı eksik bir nüshası daha bulunmaktadır (Karatay, III, 344-345). Dua kısmını ihtiva eden 50. bab ise henüz yayımlanmamıştır. Muhammed Nasr Mühennâ, eserin et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye başlıklı ikinci babını özet halinde neşretmiştir (Annales islamologiques, sy. 21 [Kahire 1985], s. 3-15). Eseri ayrıca İbn Manzûr Muħtaśarü’t-Teźkireti’l-Ĥamdûniyye (veya el-Münteħab ve’l-muħtâr mine’n-nevâdir ve’l-aħbâr, nşr. Abdürrâzık Hüseyin, ts., bs. yeri yok) ve Mahmûd b. Yahyâ b. Sâlim b. Receb eş-Şeybânî de Münteħabü’l-fünûn min Teźkireti İbn Ĥamdûn adıyla ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1649). İbn Hamdûn’un şiirlerinin bir kısmı İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aǾyân’ında ve İmâdüddin el-İsfahânî’nin Ħarîdetü’l-ķaśr adlı eserinde yer almaktadır (bk. bibl.).


BİBLİYOGRAFYA:

İbn Hamdûn, et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye (nşr. İhsan Abbas - Bekir Abbas), Beyrut 1996, İhsan Abbas’ın girişi, I, 5-19; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam (Atâ), XVIII, 175; İmâdüddin el-İsfahânî, Ħarîdetü’l-ķaśr ve cerîdetü ehli’l-Ǿaśr (nşr. M. Behcet el-Eserî - Cemîl Saîd), Bağdad 1375/1955, I, 184-185; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, IX, 185; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 380-382; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 323-324; Safedî, el-Vâfî, II, 357; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, III, 370-371; Keşfü’ž-žunûn, I, 383; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, IV, 206; Brockelmann, GAL, I, 333; Suppl., I, 493; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 217; Karatay, Arapça Yazmalar, III, 344-345, 718-719; Sarton, Introduction, II/1, s. 445; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 85; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 216-217; Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye”, MMİADm., IV/10 (1924), s. 435-441; İsmet Kayaoğlu, “İbn Hamdûn’un Kitâbü’t-Tezkire’si”, AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3, Ankara 1977, s. 351-355; Muhammed Nasr Mühennâ, “et-Teźkiretü’l-Ĥamdûniyye”, AIsl., sy. 21 (1985), s. 1-17; “İbn Hamdûn”, İA, V/2, s. 746; F. Rosenthal, “Ibn Ĥamdûn”, EI² (İng.), III, 784; Abdülhüseyin Şehîdî, “Baġdâdî, Bahâǿeddîn Ebü’l-MeǾâlî Muĥammed”, DMT, III, 289-290; Âzertâş Âzernûş - Muhammed Seyyidî, “İbn Ĥamdûn”, DMBİ, III, 364-365.

İnci Koçak