İBN HABÎB en-NÎSÂBÛRÎ

(ابن حبيب النيسابوريّ)

Ebü’l-Kāsım el-Hasen b. Muhammed b. Habîb en-Nîsâbûrî (ö. 406/1016)

Tefsir âlimi.

Nîşâbur’da doğdu. Tûs’ta Ebü’n-Nadr et-Tûsî’nin ve Ebü’l-Abbas Muhammed b. Ya‘kūb el-Esamm’ın hadis derslerine devam etti. Ayrıca Ebû Ca‘fer Muhammed b. Sâlih b. Hânî, Ebü’l-Hasan el-Kârizî, Ebû Hâtim el-Büstî (İbn Hibbân), Ebû Abdullah es-Saffâr, Ebû Zekeriyyâ el-Anberî gibi âlimlerden faydalanıp tefsir, hadis, fıkıh, kıraat alanında kendini yetiştirdi ve asrın müfessiri sayıldı. Edebiyat, nahiv, megāzî, kısas ve siyer konularında da söz sahibiydi.

Şöhreti bütün Horasan’a yayılan İbn Habîb’in ders halkalarına çeşitli yörelerden gelen öğrenciler katılıyordu. Derslerine devam etmek isteyen ve durumu iyi olan yabancılardan ücret aldığı, imkânı olmayanları da bahçesinde çalıştırdığı halde hemşehrilerini bu uygulamadan muaf tutuyordu. Hîrî, Ebü’l-Feth Muhammed b. İsmâil el-Fergānî, Hüseyin b. Muhammed es-Sekkâkî gibi âlimler ondan faydalananlar arasında yer almıştır; Sa‘lebî de önde gelen talebelerindendi. Ayrıca halka verdiği vaazlarla da şöhrete ulaşan İbn Habîb, 389 (999) yılında Dihistan Ribâtı’na giderken uğradığı Cürcân’da hadis dersleri verdi; burada kendisinden hadis yazan talebeleri arasında Ebû Sa‘d el-İsmâilî ve oğulları da bulunmaktadır (Sehmî, s. 190). Önceleri itikadda Kerrâmiyye’ye mensupken daha sonra Şâfiî mezhebini tercih eden ve Eş‘ariyye’yi benimsediği anlaşılan İbn Habîb Zilkade veya Zilhicce 406’da (Nisan veya Mayıs 1016) vefat etti.

Eserleri. 1. Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (Tefsîrü’n-Nîsâbûrî). Bir nüshası Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Orhan Gazi, nr. 131, 235 varak). 2. Kitâbü’t-Tenzîl ve tertîbuhû. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 3763) mevcut nüshası esas alınarak Muhammed Abdülkerîm Kâzım tarafından Kitâbü’t-Tenbîh Ǿalâ fażli Ǿulûmi’l-Ķurǿân adıyla neşredilmiştir (el-Mevrid, XVII [Bağdad 1409/1988], s. 305-322). Eserin diğer bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 15/2, vr. 2b-8b). 3. ǾUķalâǿü’l-mecânîn. İlk defa Vecîh Fâris el-Kîlânî tarafından neşredilen eser (Kahire 1924) Muhammed Saîd Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1405/1985) ve Ömer el-Es‘ad’ın (Beyrut 1407/1987) tahkikleriyle de yayımlanmıştır. MaǾârif dergisinin, İbn Habîb’in 1000. ölüm yıldönümü münasebetiyle “ukalâ ve mecânîn” konusuna tahsis ettiği özel sayısında Mehdî Tedeyyün eserin Farsça bir özetini yapmış (bk. bibl.), Nasrullah Pürcevâdî ve Katia Zakharia da eser üzerine birer inceleme kaleme almışlardır (bk. bibl.). 4. eŧ-Ŧıbbü’n-nebevî (Ŧıbbü’n-nebî). Kısa bir girişten sonra kırk dört babdan oluşan eserde tıpla ilgili altmış yedi rivayete (hadis, eser) yer verilmiş olup çeşitli kütüphanelerde nüshaları mevcuttur (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 682, vr. 175b-181b, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2037/4, vr. 89b-103b, Çelebi Abdullah Efendi, nr. 126/2, vr. 48b-61b, Lala İsmâil, nr. 703/4, vr. 112b-120a; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 459, vr. 1b-8a; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 2268, vr. 30b-33a, nr. 4216, vr. 1b-4a; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 351/3, vr. 15b-24a, nr. 882, vr. 1b-11b; Adana İl Halk Ktp., nr. 446, vr. 227a-235b, nr. 1381, vr. 32b-130b). eŧ-Ŧıbbü’n-nebevî, önce adı bilinmeyen bir mütercim tarafından Türkçe’ye çevrilerek Risâle-i Tıbbü’n-Nebî adıyla basılmış (İstanbul 1276), daha sonra Hasan b. Ömer es-Sungūrî eseri Devâü’l-ebdân adıyla yeniden Türkçe’ye tercüme etmiştir (İstanbul 1300).

Bağdatlı İsmâil Paşa müellife ayrıca es-Sünen, el-Ĥadâǿiķ fi’l-mevǾiža adlı eserler yanında Nizâmeddin el-A‘rec diye tanınan Hasan b. Muhammed en-Nîsâbûrî’nin Ġarâǿibü’l-Ķurǿân ve reġāǿibü’l-furķān adlı eserini de nisbet etmiştir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 274).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Habîb en-Nîsâbûrî, ǾUķalâǿü’l-mecânîn (nşr. Ömer el-Es‘ad), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 5-10; Sehmî, Târîħu Cürcân (nşr. M. Abdülmuîd Han), Beyrut 1407/1987, s. 188, 190; Abdülgāfir el-Fârisî, Târîħu Nîsâbûr: el-Münteħâb mine’s-Siyâķ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1403, s. 268-269; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 237-238; a.mlf., Tarîħu’l-İslâm: sene 401-420, s. 141; Safedî, el-Vâfî, XII, 239-240; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 519; a.mlf., Ŧabaķātü’l-müfessirîn, Beyrut, ts. (Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye), s. 35-37; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 140-141; Keşfü’ž-žunûn, I, 460; Brockelmann, GAL Suppl., I, 254; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 278; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 274; Sezgin, GAS (Ar.), I, 109; Salâh M. el-Hıyemî, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: ǾUlûmü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Dımaşk 1404/1984, II, 94-95; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’l-ķırâǿât, Amman 1989, I, 73; Nasrullah Pürcevâdî, “Taĥlîl-i Mefâhîm-i ǾAķl u Cünûn der ǾUķalâ-i Mecânîn”, MaǾârif, IV/2, Tahran 1366, s. 7-38; Mehdî Tedeyyün, “ǾUķalâǿü’l-mecânîn”, a.e., IV/2 (1366), s. 39-129; K. Zakharia, “Le statut du fou dans le Kitāb Uqalā āl-Mağānīn d’al-Nīsābūrī, modalités d’une exclusion”, BEO, XLIX (1997), s. 269-288; M. D. Fedwa, “al-Nīśābūrī”, EI² (İng.), VIII, 53.

Mehmet Ali Sarı