İBN GĀNİM, Nûreddin

(نور الدين ابن غانم)

Nûrüddîn Alî b. Muhammed b. Alî el-Hazrecî el-Makdisî (ö. 1004/1596)

Hanefî fakihi.

6 Zilkade 920 (23 Aralık 1514) tarihinde Kahire’de doğdu ve burada yaşadı. Aslen Kudüslü olup Hazrec kabilesinden sahâbî Sa‘d b. Ubâde’nin soyundan gelmektedir. Atalarından Gānim’e nisbetle kendisi ve ailenin diğer bazı fertleri İbn Gānim lakabıyla tanınmıştır. Hanbelî âlimi Şehâbeddin Ahmed b. Ali b. Hasan el-Makdisî’nin yanında Kur’an’ı ezberledi ve kırâat-i seb‘ayı öğrendi. Şehâbeddin Ahmed b. Ahmed er-Remlî, Ebü’l-Hasan el-Bekrî es-Sıddîkī, İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî, Kutbüddin Îsâ b. Safiyyüddin eş-Şîrâzî, İbnü’ş-Şelebî künyesiyle bilinen Şehâbeddin Ahmed b. Yûnus el-Halebî, Nâsırüddin Muhammed b. Hasan el-Lekānî, Nâsırüddin Muhammed b. Sâlim et-Tablâvî gibi dört mezhep ulemâsından tefsir, kıraat, tecvid, hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh ve kelâm dersleri aldı.

Döneminde Hanefî fıkhının otoritelerinden biri olan İbn Gānim Eşrefiyye Camii’nde imamlık, Eşrefiyye, Vezir Süleyman Paşa, Sarkıtmışiyye ve Sultan Hasan medreselerinde müderrislik ve yöneticilik görevlerinde bulundu. Kaynaklarda, hayatı boyunca yaptığı iki hac ve üç Kudüs yolculuğu dışında ülkesinden ayrılmadığı, şöhreti sebebiyle İslâm dünyasının her tarafından talebelerin gelerek kendisinden ders aldığı kaydedilir. Şehâbeddin el-Hafâcî, Şürünbülâlî ve Nûreddin el-Halebî tanınmış talebelerinden bazılarıdır.

Fıkıh yanında Arap dili ve edebiyatı, hadis, tefsir ve kelâm ilimlerinde eser verecek seviyeye ulaşan İbn Gānim’in ayrıca remil ve simyaya da vâkıf olup Mısır Beylerbeyi Hâfız Ahmed Paşa’ya iki simya gösterisi yaparak onu etkisi altına aldığı rivayet edilmektedir. Simya ilmini öğrettiği oğlu bu bilgisini kötü yolda kullanarak bazı kişilerin haremine musallat olunca Hâfız Ahmed Paşa’ya şikâyette bulunup katline bizzat fetva vermek suretiyle ölümle cezalandırılmasını sağlamıştır. Ömrünün sonlarına doğru zühd hayatı yaşayan İbn Gānim, Kerîmüddin el-Halvetî vasıtasıyla Halvetiyye tarikatına intisap etti. 18 Cemâziyelâhir 1004 (18 Şubat 1596) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Türbetü’l-mücâvirîn’e defnedildi.

Eserleri. 1. Evđaĥu’r-remz Ǿalâ (fî şerĥi) Nažmi’l-Kenz. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Hanefî fıkhına dair Kenzü’d-deķāǿiķ adlı eserinin İbnü’l-Fasîh tarafından manzum hale getirildiği Nažmü’l-Kenz’in şerhi olup çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 360, Çorlulu Ali Paşa, nr. 200, Yenicami, nr. 1182, Fâtih, nr. 1746, Hekimoğlu, nr. 357; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 598-601, 602-605). 2. Ĥâşiye (TaǾlîķa) Ǿale’l-Eşbâh ve’n-nežâǿir. İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-nežâǿir’i üzerine hazırladığı küçük bir hâşiye olup Hamevî’nin aynı esere yazdığı Ġamzü Ǿuyûni’l-beśâǿir adlı şerhiyle birlikte basılmıştır (İstanbul 1290; Beyrut 1405/1985, IV, 475-514). 3. Nûrü’ş-şemǾa fî žuhri’l-cumǾa. Cuma namazından sonra kılınan zuhr-i ahîrin hükmüyle ilgili bir eserdir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2228; Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1158, Esad Efendi, nr. 3686, Ayasofya, nr. 1174, 1179, Reşid Efendi, nr. 271). 4. el-BedîǾatü’l-mühimme fî beyâni naķżi’l-ķısme (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1344; Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 655, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 305). 5. RedǾu’r-râġıb Ǿani’l-cemǾ fî śalâti’r-reġāǿib (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1158; Serez, nr. 3876; Cârullah Efendi, nr. 2068). 6. Risâle fî mesǿeleti’l-vaķf Ǿale’l-evlâd (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 853; Reşid Efendi, nr. 1152/19). 7. Ĥavâşî (Ĥâşiye) Ǿale’l-Ķāmûs. Fîrûzâbâdî’nin el-Ķāmûsü’l-muĥît’ine


düştüğü notlardan ibaret olup oğlu tarafından derlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2661). 8. Buġyetü’l-mürtâd fî (li-)taśĥîĥi’đ-đâd. Kur’an ilimleriyle ilgili olan eserin Ebû Hayyân et-Tevhîdî’nin Muķābesât’ı ile birlikte neşredildiği belirtilmektedir (Serkîs, I, 197, 306). 9. en-Nesemetü’n-nefħiyye Ǿale’r-Risâleti’l-Fetĥiyye (Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 389; bu eserlerinin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 404; Suppl., II, 234, 267, 395, 429).

Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Teymûr, Ahlâk, nr. 299) İbn Gānim adına kayıtlı olan ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin İġāŝetü’l-lehfân’ından seçmeler ihtiva eden Münteħab fî meśâyidi’ş-şeyŧân ve źemmi’l-hevâǿ adlı risâle, İbrâhim Muhammed el-Cemel tarafından Meśâyidü’ş-şeyŧân ve źemmü’l-hevâǿ: Muħtaśaru İġāŝetü’l-lehfân adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1983). Bundan başka kaynaklarda isimleri geçmemekle birlikte çeşitli kütüphanelerde şu eserler de İbn Gānim adına kayıtlıdır: Risâle fî ĥükmi’l-vekîl baǾde’l-Ǿazl hel yuķbel ķavlüh (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1027/46, vr. 455-463; Şâzelî Tekkesi, nr. 159, vr. 65-71); Minnetü’l-celîl fî ķabûli ķavli’l-vekîl (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 305, vr. 457-466; Kayseri Râşid Efendi Ktp., Râşid Efendi, nr. 1344, vr. 299a-305a). İbn Gānim’in günümüze ulaştığı tesbit edilemeyen Şerĥu Manžûmeti İbn Vehbân adlı fıkha dair bir eseri daha olduğu belirtilmektedir. Müellife nisbet edilen el-Fâǿiķ fi’l-lafži’r-râǿiķ adlı eser ise (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 750; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 195) aynı lakapla tanınan Cemâleddin Abdullah b. Ali b. Muhammed’e aittir (Brockelmann, GAL, II, 90; Suppl., II, 81).

BİBLİYOGRAFYA:

Atâî, Zeyl-i Şekāik, II, 398-399, 559; Keşfü’ž-žunûn, I, 99, 250, 840, 876, 899; II, 1516, 1982; Hafâcî, Reyĥânetü’l-elibbâ, II, 52-55; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, III, 180-185; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 491; Sicill-i Osmânî, III, 503; Serkîs, MuǾcem, I, 197, 306; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, VIII, 132; Brockelmann, GAL, II, 90, 404; Suppl., II, 81, 234, 267, 395, 429; Îżâĥu’l-meknûn, I, 173; II, 645; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 750; Ziriklî, el-AǾlâm, V, 166; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 195; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 503; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 892-893; Abbas el-Kummî, el-Künâ ve’l-elķāb, Beyrut 1403/1983, I, 371; Pertsch, Gotha, Frankfurt 1987, I, 350; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 124; Nâme-i Dânişverân-ı Nâśırî, Kum, ts. (Dârü’l-Fikr), IV, 376-383; Abdülemîr Selîm, “İbn Ġānim-i Maķdisî”, DMBİ, IV, 358-359; “Ibn Җћānim”, EI² (İng.), III, 772.

Cengiz Kallek