İBN FÛDÎ
(ابن فودى)
Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed Fûdî b. Osmân (ö. 1245/1829)
Batı Afrikalı İslâm âlimi ve ıslahatçı.
1180 (1766) yılında bugünkü Nijerya’nın Hevsâ (Hausa) eyaletinin Maganimi köyünde doğdu. Ailesi Fûlânîler’den Torodbe kabilesine mensuptur. Babasının lakabı olan Fûdî, Fûlânî dilinde “fakih” anlamına gelmektedir. Nijerya Fûlânî Devleti’nin kurucusu Osman b. Fûdî’nin (Osman dan Fodio) küçük kardeşi olan İbn Fûdî (Abdullahi dan Fodio) ilk öğrenimine babasından aldığı Kur’an dersleriyle başladı ve on iki yaşında Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Daha sonra ağabeyinden Arap dili ve edebiyatı, akaid, hadis, fıkıh, tasavvuf, ilm-i hisâb tahsil etti. Çoğu akrabası olan bölgedeki âlimlerin yanına giderek öğrenimini sürdürdü. Bu sırada Kādiriyye tarikatına intisabını sağlayan Şeyh Cibrîl b. Ömer onun en çok faydalandığı hocalarından oldu. ÎdâǾu’n-nüsûħ men eħaźtü Ǿanhü mine’ş-şüyûħ adlı risâlesinde ailesi ve ders aldığı hocaları hakkında bilgi vermektedir. Tahsilini tamamladıktan sonra telif faaliyetlerine başlayan İbn Fûdî özellikle Arap dili ve tefsirde temayüz etti ve Batı Afrika’da büyük bir şöhret kazandı. İslâmî ilimlere vukufundan dolayı “nâdiretü’z-zamân” ve “üstâz” lakaplarıyla anıldı. Arapça’yı çok iyi kullanan ve aynı zamanda iyi bir şair olan İbn Fûdî’nin birçoğunu Arapça yazdığı kasideleri vardır.
İbn Fûdî, Sokoto hilâfetinin kurulmasından önce Hevsâ’daki putperestlere karşı yapılan birçok cihad hareketine katıldı; bir vâiz ve mürşid olarak ağabeyi Osman b. Fûdî ile birlikte bütün Hevsâ topraklarını dolaştı; hilâfet döneminde de ağabeyinin yanında hizmetlerini sürdürdü. 1812’de ağabeyinin devleti iki bölgeye taksim etmesi üzerine batı bölgesinin (Gwandu) sorumluluğu kendisine verildi ve ölümüne kadar bu görevini devam ettirdi.
Mâlikî mezhebinde ictihad mertebesine yükselmiş bir âlim olan İbn Fûdî görüşlerini mezhep taassubuna kapılmadan ortaya koymaya çalışmıştır. Bazı konularda ağabeyi Osman’la olan ilmî tartışmaları yazdıkları eserlere de yansımıştır. İbn Fûdî şimdiki Nijerya’nın Sokoto eyaletinin Gwandu şehrinde vefat etti. Buradaki türbe ve camisiyle Birnin Kebbi’de yaptırdığı cami Fûlânîler’in dinî mimarisinin en önemli yapılarındandır.
Eserleri. İbn Fûdî’nin birçoğunu manzum olarak yazdığı 100’ü aşkın eserinden bazıları şunlardır: A) Tefsir ve Kur’an İlimleri. 1. Żiyâǿü’t-teǿvîl fî meǾâni’t-tenzîl. 1815 yılında yazılmış iki ciltlik bir Kur’an tefsiridir. Âyetlerin yorumunda yedi kıraate, dört mezhep imamının görüşlerine, i‘rab, belâgat, usul vb. konulara yer verilmiştir. Eser Ahmed Ebü’s-Suûd ve Osman et-Tayyib tarafından neşredilmiştir (Kahire 1961). 2. Kifâyetü đuǾafâǿi’s-Sûdân fî beyâni tefsîri’l-Ķurǿân. Żiyâǿü’t-teǿvîl’de bazı konuların genişçe ele alınmış olmasının eserden halkın istifadesini zorlaştırdığını söyleyen İbn Fûdî bu eserinde Żiyâǿü’t-teǿvîl’i özetlediğini, bunu yaparken de kıraatte bölgede yaygın olan Nâfi‘ b. Abdurrahman’ın Verş rivayetini, ahkâmda İmam Mâlik’in meşhur olan görüşlerini vermekle iktifa ettiğini belirtmektedir (yazma nüshaları için bk. Arabic Literature of Africa, II, 96-97). 3. el-Ferâǿidü’l-celîle ve vesâǿiŧü’l-fevâǿidi’l-cemîle. Kur’an ilimlerine dair olan eseri, Abdülalî Abdülhamîd’in yazdığı bir mukaddime ile birlikte Abdullah Yâsîn yayımlamıştır (Kano 1981). 4. el-Miftâĥ li’t-tefsîr. Süyûtî’nin el-İtķān ve en-Nuķāye adlı eserleri esas alınarak yazılmış bu manzum eseri el-Hâc Ebû Bekir Vezîr neşretmiştir (Sokoto, ts.).
5. Sülâletü’l-Miftâĥ. el-Miftâĥ li’t-tefsîr’in manzum özetidir (Arabic Literature of Africa, II, 108).
B) Hadis. 1. Dürerü’l-ĥikem li’r-Resûl ve ehli’l-kerem. Hz. Peygamber’in ve diğer bazı İslâm büyüklerinin ahlâkî faziletler konusundaki sözlerini ihtiva eden eser Muhammed Tukur tarafından yayımlanmıştır (Sokoto, ts.). 2. Sirâcü’l-CâmiǾ li’l-Buħârî. İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetĥu’l-bârî adlı eserinin giriş bölümü esas alınarak Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’i için yazılmış 267 beyitlik bir mukaddimedir (Arabic Literature of Africa, II, 107). 3. Miśbâĥu’r-râvî. 1797 yılında kaleme alınmış hadis rivayetiyle ilgili manzum bir eserdir (a.g.e., II, 100). 4. Neylü’l-meǿmûl min cevâmiǾi kelimi’r-Resûl. Zühd ve ahlâka dair meşhur hadisleri ihtiva etmektedir (a.g.e., II, 100).
C) Fıkıh ve Usulü. 1. el-Elfiyyetü’l-uśûl ve binâǿü’l-fürûǾ Ǿaleyhâ. 1800 yılında telif edilen manzum bir eserdir (Kahire 1961; nşr. Muhammed dan Age, Sokoto 1981). 2. Ħulâśatü’l-uśûl. Süyûtî’nin el-Kevkebü’s-sâŧıǾ adlı eseri örnek alınarak 1812 yılında yazılmıştır (a.g.e., II, 96). 3. Żiyâǿü’l-enâm fî ĥükmi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm. Muhtevası genel olarak Gazzâlî’nin İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’inden alınmıştır (a.g.e., a.y.). 4. Kifâyetü’l-Ǿavâm fi’l-büyûǾ. Manzum bir risâledir (a.g.e., a.y.). 5. TaǾlîmü’r-râżî fî aśbâbi’l-iħtiśâś bi-mevâti’l-arâżî. Toprak mülkiyeti usulünü ve topraktan faydalanma yollarını ele almaktadır. M. S. Zahradeen doktora çalışmasında (1976, Abdallahi b. Fodio and his contribution to the Jihād, McGill University) eseri tahkik ve tercüme etmiştir (s. 299-325). 6. Sebîlü’s-selâme fi’l-imâme. Süyûtî’nin Târîħu’l-ħulefâǿ adlı eseri esas alınarak 1817 yılında yazılan bu risâle halifeliğe ve halifenin seçim şekline dairdir (Arabic Literature of Africa, II, 106). 7. Żiyâǿü’l-imâm fî śalâĥi (iślâhi)’l-enâm. Hilâfet konusunda idarî ve anayasal teorileri ortaya koymaktadır (a.g.e., a.y.). 8. Żiyâǿü’l-ĥükkâm fî mâ lehüm ve Ǿaleyhim mine’l-aĥkâm. Kano’da yazılan ve hükümet etme usulünü ele alan bir risâle olup çeşitli baskıları yapılmış ([nşr. Ebû Bekir Muhammed el-Fûlânî], Kahire, ts.; Beyrut, ts.; Zaria 1956), Haliru Binji tarafından Hevsâ diline çevrilmiş (Zaria 1966), ayrıca Shehu Yamusa tarafından yapılan yüksek lisans çalışması içinde (1975, The Political Ideas of the Jihad Leaders, Zaria Ahmedü Bello Üniversitesi) neşre hazırlanmıştır. 9. Żiyâǿü’l-ħulefâǿ ve men dûnehüm. Ebû Bekir İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî’nin hilâfet tarihiyle ilgili Sirâcü’l-mülûk adlı eseri esas alınarak yazılmıştır (Arabic Literature of Africa, II, 91). 10. Żiyâǿü’s-sulŧân ve ġayrihî mine’l-iħvân fî ehemmi mâ yuŧlabü Ǿilmühû fî umûri’z-zamân. 1812’de kaleme alınan eser müslümanların savaşacakları gayri müslimlerin niteliklerini ele almaktadır. Isyaku Aliyu tarafından yapılan İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Sokoto 1989). 11. Żiyâǿü’s-siyâsât ve fetâva’n-nevâzil min mâ hüve min fürûǾi’d-dîn mine’l-mesâǿil. İslâm idare sistemiyle ilgili olan bu eseri Muhammed Tukur (Sokoto, ts.), Ömer Abdullah (Kano 1988) ve Ahmed Muhammed Kânî (Kahire 1408/1988) neşretmiştir.
D) Ahlâk ve Tasavvuf. 1. Âdâbü’l-muǾâşerât li-ŧâlibi’n-necât. Muhtevası Gazzâlî’nin İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’inden alınmış tasavvufun amelî yönüyle ilgili bir risâle olup Ömer Sanda Gudu tarafından yayımlanmıştır (Sokoto, ts.). 2. Beyânü’l-erkân ve’ş-şurûŧ li’ŧ-ŧarîķati’ś-Śûfiyye ve telķīni’l-esmâǿi’s-sebǾ Ǿalâ ŧarîķati’s-sâdâti’l-Ħalvetiyye (a.g.e., II, 89). 3. et-Tibyân li-ĥuķūķi’l-iħvân. İslâm toplumunda fertlerin birbirlerine karşı olan yükümlülüklerini ele alan eseri Muhammed Buda (Sokoto, ts.) ve Ömer Sanda Gudu (Sokoto, ts.) neşretmiştir. 4. Tehźîbü’l-insân min ħiśâli’ş-şeyŧân (a.g.e., II, 108). İbn Fûdî’nin ayrıca Arap dili ve edebiyatı, akaid, mantık, Fûlânî kabilesinin aslı ve tarihi hakkında kaleme aldığı eserleri bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Fûdî, ÎdâǾu’n-nüsûħ men aħaźtü Ǿanhü mine’ş-şüyûħ (Mecelletü’l-veŝâǿiķ ve’l-maħtûŧât içinde, nşr. Ahmed Muhammed el-Bedevî), sy. 2, Trablus 1987, s. 361-390; a.mlf., Żiyâǿü’s-siyâsât ve fetâva’n-nevâzil hüve min fürûǾi’d-dîn mine’l-mesâǿil (nşr. Ahmed Muhammed Kânî), Kahire 1408/1988, neşredenin girişi, s. 7-69; Brockelmann, GAL Suppl., II, 894; J. Spencer Trimingham, A History of Islam in West Africa, Oxford 1962, s. 6, 142, 162, 179, 195, 198, 202-203, 205, 243; Aliyu Abubakar Gwandu, Abdullahi b. Fodio as a Muslim Jurist (doktora tezi, 1977), Durham Üniversitesi; a.mlf., “Abdullahi b. Fodio’s Military Contribution to the Sokoto Caliphate ...”, Journal of Faculty of Arts and Islamic Studies, I/1, Degel (Sokoto) 1982, s. 11-16; B. G. Martin, Muslim Brotherhoods in 19th Century Africa, Cambridge 1978, s. 13, 15, 17, 19, 21, 23, 28, 29; Âdem Abdullah, el-İslâm fi’n-Nîciryâ ve’ş-şeyħ ǾOŝmân b. Fûdî el-Fûlânî, Kahire 1978, s. 64; Arabic Literature of Africa: The Writings of Central Sudanic Africa (ed. O. John Hunwick - R. S. O’fahey), Leiden 1995, II, 86-113; S. U. Balogun, “The Sokoto Luminaries”, JIMMA, VI/2 (1990), s. 395-411; Sulaiman Musa, “The Significance of al-Miftah lil Tafsir to the Muslim Ummah”, HI, XIV/4 (1991), s. 59-65; W. E. N. Kensdale, “Gwandu”, EI² (İng.), II, 1144-1146.
Süleyman Mûsâ