İBN FEREC el-CEYYÂNÎ
(ابن فرج الجيّانيّ)
Ebû Ömer (Ebû Amr) Ahmed b. Muhammed b. Ferec el-Ceyyânî el-Endelüsî (ö. 367/978)
Endülüslü şair, lugat âlimi ve tarihçi.
Kurtuba’nın (Cordoba) 85 km. doğusunda bulunan Ceyyân (Jaen) şehrinde doğdu. Kültürlü bir ailenin çocuğu olduğu bilinen İbn Ferec’in öğrenimi hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Kurtuba Emevî halifelerinden II. Hakem el-Müstansır-Billâh’ın (961-976) saray şairliğine kadar yükseldiğine göre iyi bir öğrenim görmüş olmalıdır. Gururuna düşkün, sert ve tartışmacı bir mizaca sahip olduğu kaydedilen İbn Ferec, bir kasidesinde hâmisi II. Hakem’i hicvetmesinden dolayı 356 (967) yılında halifenin emriyle memleketi Ceyyân’da hapsedildi. Affedilme ümidiyle yazdığı kasidelerin hiçbiri halifeye ulaşmadı. II. Hakem’in vefatından sonra yerine geçen oğlu II. Hişâm el-Müeyyed-Billâh, İbn Ferec’in serbest bırakılması için bir ferman çıkardı. Şair bu haber kendisine ulaştırıldığında heyecana kapılarak hapishanede vefat etti.
Eserleri. Şairliği yanında iyi bir lugat âlimi olan İbn Ferec’in kaynaklarda adı geçen eserleri şunlardır: 1. Kitâbü’l-Ĥadâǿiķ. Müellif, İbn Dâvûd ez-Zâhirî’nin (ö. 297/910), içinde 250’den fazla şairin şiirlerinden örneklerin yer aldığı bir aşk şiirleri antolojisi olan Kitâbü’z-Zühre’sine nazîre olarak kaleme aldığı bu eserde Endülüs şairlerinin Doğu şairlerine üstünlüğünü ispat etmeyi amaçlamıştır. İbn Dâvûd Kitâbü’z-Zühre’sini 100 bölüme ayırmış ve her bölümde değişik şairlerden seçtiği 100 beyit zikretmiştir. İbn Ferec ise II. Hakem adına kaleme aldığı eserini 200 bölüme ayırmış ve her bölümde sadece Endülüslü şairlerden seçtiği 200 beyit kaydetmiştir. Endülüslü dil ve edebiyat âlimi İbn Hazm, İbn Ferec’in bu kitabından övgüyle söz ederek sahasının en önemli eseri olduğunu ifade etmiştir (er-Resâǿil, II, 183). Daha sonra yazılan bu tür eserlerde, edebiyat ve biyografi kitaplarında Kitâbü’l-Ĥadâǿiķ’tan bol nakiller yapılmıştır (örnek olarak bk. İbnü’l-Ebbâr, s. 39, 41, 118, 125, 126, 130, 199, 205, 210, 218). 2. Târîħu’l-Müntezîn (ve)’l-ķāǿimîn bi’l-Endelüs ve aħbârihim. Müellif, Endülüs’teki ayaklanmaları anlattığı bu eseri hapiste iken kaleme almıştır.
İbn Ferec hapishanede bazı manzum ve mensur risâleler de kaleme almış, kendisinden istifade etmek üzere gelen talebelere dil ve edebiyat dersleri vermiştir. Kaynaklarda, çoğunu hapiste iken yazdığı çok sayıda şiiri bulunduğu kaydediliyorsa da bunlar bir divanda toplanmamıştır. Şiir mecmualarında, edebiyat ve biyografi kitaplarında şiirlerinden bazı parçalar yer almaktadır. Bunlar genellikle bahçeçiçek, meyve, kuş tasvirlerine ve aşka dair şiirlerdir (şiirleri için bk. İbnü’l-Kettânî, s. 37, 38, 46, 58, 86, 88, 140, 159, 163, 252, 258; Makkarî, III, 196, 265, 266, 437; IV, 46; Ömer Ferruh, IV, 283-284).
İbn Ferec’in, kendisi gibi şair olan Ebû Osman Saîd ve Ebû Muhammed Abdullah adlarında iki kardeşi olduğu, Kitâbü’l-Ĥadâǿiķ’ta bunlara ait birçok şiirin yer aldığı zikredilmektedir (Seâlibî, II, 14-15; Humeydî, s. 211-212, 236-237).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Kettânî, et-Teşbîhât min eşǾâri ehli’l-Endelüs (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1401/1981, s. 283-284; ayrıca şiirleri için bk. s. 37, 38, 46, 58, 86, 88, 140, 159, 163, 252, 258; Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr, II, 14-15, 18-19; İbn Hazm, er-Resâǿil (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1981, II, 183; Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis (nşr. Muhammed Tâvît et-Tancî), Kahire 1953, s. 97-98, 211-212, 236-237; Feth b. Hâkān el-Kaysî, Maŧmaĥu’l-enfüs ve mesraĥu’t-teǿennüs fî müleĥi ehli’l-Endelüs, İstanbul 1302, s. 79-80; İbn Bessâm eş-Şenterînî, eź-Źaħîre, I, 13, 795, 914; II, 142; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, I, 11; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 140-142; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, IV, 236-238; İbn Dihye el-Kelbî, el-Muŧrib (nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr.), Kahire 1954, s. 4; İbnü’l-Ebbâr, el-Ĥulletü’s-siyerâǿ (nşr. Hüseyin Mûnis), Kahire 1985, s. 39, 41, 118, 125, 126, 130, 199, 205, 210, 218, 250; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, II, 5; a.mlf., Râyâtü’l-müberrizîn ve ġāyâtü’l-mümeyyizîn (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Dımaşk 1987, s. 184; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, XVII, 34-35; Safedî, el-Vâfî, VIII, 77-78; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, I, 604; II, 501; III, 173, 196, 265, 266, 437; IV, 46; a.e.: The History of The Muhammedan Dynasties in Spain: Extracted From the Nafĥu’ŧ-ŧīb (trc. Pasgual de Gayangos), London 1840, I, 185; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 143; Sezgin, GAS, II, 688-689; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-Maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1399/1979, II, 316-319; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, IV, 282-288; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 209; Eliás Terés, “Ibn Faray de Jaén y su Kitāb al-Ĥadā’iq”, al-Andalus, XI/1, Madrid 1946, s. 131-157; Fehim Bayraktareviç, “İbn Dâvûd”, İA, V/2, s. 721-722; H. Monés, “Ibn Faraғј al-Ғјayyānī”, EI² (İng.), III, 762-763; Abbas Hüccet Celâlî, “İbn Ferec”, DMBİ, IV, 1370.
Mehmet Yavuz