İBN FEHD, Necmeddin

(نجم الدين ابن فهد)

Ebü’l-Kāsım (Ebû Hafs) Necmüddîn Ömer (Muhammed) b. Muhammed b. Muhammed el-Hâşimî el-Mekkî (ö. 885/1480)

Muhaddis ve tarihçi.

29 Cemâziyelâhir 812’de (8 Kasım 1409) Mekke’de doğdu. IX-X. (XV-XVI.) yüzyıllar Mekke’sinin ilim ve fikir hayatında önemli bir mevkiye sahip olan İbn Fehd ailesine


mensuptur; babası ünlü hadis âlimi ve tarihçi Takıyyüddin İbn Fehd’dir. İlk tahsiline Kur’an’ı ve babasının kendisi için yazdığı hadis kitabını ezberlemekle başladı. Ardından Hırakī’nin Hanbelî fıkhına dair el-Muħtaśar’ını ferâiz bölümüne kadar ezberlediyse de daha sonra babasının teşvikiyle Şâfiî fıkhına yöneldi ve Nevevî’nin el-Minhâc’ının yarısını, bu arada nahivde de İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sinin üçte birini ezberledi. Babası onu erken yaşlarda, hac ve umre için Mekke’ye gelen birçok âlimle tanıştırdı ve onlardan ders aldırdı. Zeynüddin Ebû Bekir el-Merâgī, Cemâleddin İbn Zahîre, Zeynüddin Muhammed b. Muhammed et-Taberî, İbnü’s-Selâme, İbnü’l-Cezerî ve Takıyyüddin el-Fâsî hocalarından bazılarıdır. 835 (1432) yılının hac mevsiminde ilim yolculuğuna çıkan İbn Fehd üç yıl boyunca Kahire’den başlayarak İskenderiye, el-Halîl, Kudüs, Dımaşk, Ba‘lebek, Halep, Humus, Hama, Trablus, Gazze, Remle ve Dimyat gibi merkezleri dolaştı. 838’de (1435) İskenderiye’ye, daha sonra aynı yılın hac mevsiminde Mekke’ye dönerek ilmî faaliyetlerini burada sürdürdü. 850 Cemâziyelâhirinin sonunda (Eylül 1446) tekrar Kahire’ye gitti ve aynı yılın hac mevsiminde geri geldi. Bu yolculukları sırasında İbn Hacer el-Askalânî, Hüseyin b. Ali el-Bûsîrî, Abdullah b. Ali el-Kinânî, Rukıyye bint Yahyâ b. Mezrû‘, Âişe bint İbnü’ş-Şerâihî, İbn Nâsırüddin, İbn Hatîbüddehşe, Sıbt İbnü’l-Acemî, Hammâd et-Türkmânî, Muhammed b. Ahmed et-Tedmürî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed es-Sübkî, Zeynüddin Abdurrahman b. Ömer el-Kubâî gibi devrin önemli simalarının meclislerine katıldı ve onlardan icâzet aldı; kaldığı her yerde bir yandan da ders okuttu ve birçok talebe yetiştirdi.

7 Ramazan 885’te (10 Kasım 1480) Mekke’de vefat eden Necmeddin İbn Fehd İbn Hacer, Sehâvî, Ebû Abdullah b. Nâsırüddin gibi âlimler tarafından hadis ve özellikle tarih ilmindeki otoritesi kabul edilen, nahiv ilminin inceliklerini bilmemesine rağmen hitâbet ve kitâbet yetenekleriyle tanınan bir ilim adamı ve güvenilir, azimli, zâhid, yardım sever, hoşsohbet ve mütevazi kişiliğinden dolayı daima övgüyle anılan iyi bir insandı.

Eserleri. 1. İtĥâfü’l-verâ bi-aħbâri ümmi’l-ķurâ. Mekke tarihiyle ilgili en eski ve en önemli kitaplardan biri olup daha sonraki Mekke tarihçileri tarafından kaynak olarak kullanılmıştır; özellikle oğlu İzzeddin b. Fehd’in Buġyetü’l-verâ, torunu Muhibbüddin İbn Fehd’in Neylü’l-münâ, Sincârî’nin Menâǿiĥu’l-kerem ve Sehâvî’nin eđ-Đavǿü’l-lâmîǾi gibi eserlerinde kullandıkları görülür. Müellif bu eserini, Takıyyüddin el-Fâsî’nin Mekke tarihi hakkındaki çalışmalarında yer almayan olayları, vefat eden şahısları ve kendi zamanında cereyan eden hadiseleri hicretten itibaren yıllara göre düzenleyerek yazmıştır. Eser dört cüzden meydana gelmekte ve birinci cüz Hz. Peygamber’in doğumu ile vefatı, ikinci cüz 12-600 (633-1204), üçüncü cüz 601-830 (1205-1427), dördüncü cüz 831-885 (1428-1480) yılları arasındaki olayları içermektedir. İlk üç cildini Fehîm Muhammed Şeltût’un yayımladığı kitabın (Kahire 1403-1404/1983-1984) IV. cildini Abdülkerîm el-Bâz doktora tezi olarak hazırlamış ve bu çalışmayı Câmiatü Ümmi’l-kurâ bastırmıştır (Mekke 1408/1988). Eserin bir de Muhammed İsmâil es-Seyyid Ahmed ve Sâdık el-Beylî Muhammed Ebû Şâdî tarafından çıkarılmış âyet, hadis, şiir ve kişi adları fihristi bulunmaktadır (Mekke 1410/1990). 2. ed-Dürrü’l-kemîn bi-źeyli’l-Ǿİķdi’ŝ-ŝemîn fî târîħi beledi’l-emîn. Takıyyüddin el-Fâsî’nin Mekke tarihine yazılan bir zeyildir. Fâsî’nin zikretmedikleriyle onun ölümünden sonra 832-885 (1429-1480) yılları arasında Mekke’de yaşayan kişileri de içerir. Eserde Muhammed ve Ahmed’den sonra alfabetik düzenle sıralanmış yaklaşık 3000 isim yer almaktadır. Müellif hattından istinsah edilen 934 (1528) tarihli 250 varaklık bir yazma nüshası Hindistan’da Râmpûr Rızâ Kütüphanesi’nde (nr. 3613 [f]-3032), bir diğer nüshası da Cidde’de Mektebetü Câmiati’l-Melik Abdilazîz’de (nr. 75) kayıtlıdır. İbrâhim b. Hammûd el-Müşeykıh eserle ilgili olarak Riyad’da lisans tezi hazırlamıştır (1405, Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye el-ulûmü’l-ictimâiyye, Tarih). 3. MuǾcemü’ş-şüyûħ. 861’de (1457) tamamlanan ve kaynaklarda MuǾcemü Şüyûħi’n-Necm b. Fehd adıyla da zikredilen eser 447’si erkek, altmış yedisi kadın olmak üzere toplam 514 kişinin ismini ihtiva etmektedir. Dört yazma nüshası bulunan kitap Berlin Staatsbibliothek’teki nüsha (nr. 10131) esas alınarak Muhammed ez-Zâhî tarafından neşredilmiştir (Riyad 1982). 4. Buġyetü’l-merâm bi-aħbâri vülâti’l-beledi’l-Ĥarâm. Sahâbî Attâb b. Esîd’den başlayarak Mekke’de doğan ünlü kişilerden bahsetmektedir; müellifin ölümüyle eksik kalmıştır. İzzeddin b. Fehd’in, Ġāyetü’l-merâm bi-aħbâri salŧanati’l-beledi’l-Ĥarâm adlı eserini babasının bu kitabını tamamlamak ve isim değişikliğiyle sahiplenmek suretiyle meydana getirdiği sanılmaktadır. Müellif hattından istinsah edilen bir nüshası Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ mektebetü merkezi’l-bahs’ta kayıtlıdır (Tarih, nr. 1090). 5. Meşyeħatü Ebi’l-Fetĥ el-ǾOŝmânî el-Merâġī (el-Fetĥu’r-rabbânî bi-muǾcemi’ş-şeyħ Ebi’l-Fetĥ el-ǾOŝmânî). Yazma nüshasının bir kısmı Medine’de Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 68/231). 6. et-Tebyîn bi-terâcimi’ŧ-Ŧaberiyyîn. Bir nüshasının Mekke’de el-Mektebetü’l-Feyziyye’de olduğu söylenmekte, ancak bölümü ve numarası bildirilmemektedir (M. Habîb el-Hîle, s. 150). 7. Terâcimü şeyħatinâ Sâre bint el-Ǿİz b. CemâǾa. Yazma nüshası Kudüs’te Dârü’l-hatîb’de bulunmaktadır (Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 993).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer başlıca eserleri de şunlardır: Beźlü’l-cehd fî men sümmiye bi-Fehd ev İbn Fehd, Tertîbü esmâǿi terâcimi Târîħi’l-eŧıbbâǿ li’bni Ebî UśaybiǾa, Tertîbü esmâǿi terâcimi Ĥilyeti’l-evliyâǿ li-Ebî NuǾaym el-İśbahânî, Tertîbü esmâǿi terâcimi Ŧabaķāti’l-ĥuffâž li’ź-Źehebî ve źüyûlih, Tertîbü esmâǿi terâcimi Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile li’bni Receb, Tertîbü esmâǿi terâcimi’l-medârik li’l-Ķāđî Ǿİyâż el-Yaĥśûbî, Tertîbü Kitâbi’l-ǾUķūd li’l-Maķrîzî, es-Sırrü’ž-žahîrî bi-evlâdi Aĥmed en-Nüveyrî, Ġāyetü’l-emânî fî terâcimi evlâdi’l-Ķasŧallânî, Fehresetü’n-Necm b. Fehd, Kitâbü’l-Büldâniyyât, Kitâbü’l-Muħađramîn, Kitâbü’l-Müdellisîn, el-Lübâb fi’l-elķāb, el-Meşâriķu’l-münîre fî źikri Benî Žahîre, Meşyeħatü Aĥmed b. ǾAbdillâh es-Semhûdî, Meşyeħatü Zeyneb bint ǾAbdillâh el-YâfiǾî, Meşyeħatü ǾAbdilķādir b. eş-Şihâb el-Enśârî, Meşyeħatü el-Ǿİz b. el-Furât el-Mıśrî, Meşyeħatü Ebi’l-Ferec el-Merâġī, Meşyeħatü Muĥammed b. Muĥammed el-Maŧarî, Meşyeħatü’n-Nûri’l-Maĥallî, Meşyeħatü Ebi’l-Vefâ İbrâhîm b. Muĥammed el-Ĥalebî, MuǾcemü şüyûħi’t-Taķī b. Fehd, el-Müŝelŝelât (diğer eserleri için bk. M. Habîb el-Hîle, s. 147-160).


BİBLİYOGRAFYA:

Necmeddin İbn Fehd, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, s. 191-194; a.mlf., İtĥâfü’l-verâ bi-aħbâri Ümmi’l-ķurâ (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire 1983, neşredenin girişi, I, 7-20; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VI, 126-131; a.mlf., el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 251, 355, 360; Keşfü’ž-žunûn, I, 7, 306; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 342; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, II, 457, 461, 462; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 512-513; Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 497-498; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 794; Îżâĥu’l-meknûn, I, 21, 174, 224, 277; II, 11, 485, 685; Brockelmann, GAL, II, 225; Suppl., II, 225; Ziriklî, el-AǾlâm, V, 225; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 318; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 320, 419-421, 429, 434, 452, 480; a.mlf., “Ibn Fahd”, EI² (İng.), III, 760; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 669; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1180-1181; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 147-160; Yûsuf Rahîmlû, “İbn Fehd”, DMBİ, IV, 428-429.

Sâmî es-Sakkår