İBN EBÛ DÎNÂR

(ابن أبي دينار)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebi’l-Kāsım er-Ruaynî el-Kayrevânî (ö. 1110/1698’den sonra)

Tunuslu tarihçi.

Kayrevan’da doğdu. İlk öğrenimini fakih olan babasından gördükten sonra Tunus’a giderek tahsilini Zeytûne Camii’nde ve diğer medreselerde tamamladı. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Futâte başta olmak üzere dönemin ileri gelen âlimlerinden ders aldı. Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserini okuttu. Babasının Kayrevan’daki Śaĥîĥ-i Buħârî hatim merasimleriyle ilgili bir risâle yazdığı kaydedilir. İbn Ebû Dînâr önce Sûse’de, ardından Murad Bây b. Emîr Hammûde Paşa (ö. 1086/1675) zamanında Kayrevan’da kadılık yaptı. Arapçası zayıf olmakla birlikte bazı nesir ve şiir örnekleri bıraktı.

Eserleri. İbn Ebû Dînâr’ın en meşhur eseri el-Müǿnis fî aħbâri İfrîķıyye ve Tûnis’tir. 1092 (1681) veya 1110’da (1698) telif edilen eser, Hafsîler’in son dönemiyle Tunus’taki dayıların ve bilhassa müellifin yaşadığı dönemin Tunus tarihi hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Müellif bu eserini, İbnü’ş-Şemmâ‘ el-Hintâtî’nin el-Edilletü’l-beyyinetü’n-nûrâniyye fî mefâħiri’d-devleti’l-Ĥafśiyye adlı eserine zeyil olarak yazmıştır. Eserini kaleme alırken diğer bazı eserlerden ve şifahî bilgilerden de faydalanmıştır (faydalandığı kaynaklar için bk. Ahmed Abdüsselâm, el-Müǿerriħûne’t-Tûnisiyyûn, s. 161 vd.). el-Müǿnis mukaddimeden sonra yedi bölüm ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Kuzey Afrika ve Tunus’un coğrafya ve topografyası ile müslümanlar tarafından fethi, Fâtımîler, Zîrîler, Hafsîler ve Osmanlılar’ın Tunus’taki hâkimiyeti kitabın temel konularını oluşturur. Hâtimede Tunus’taki bazı örf ve âdetlere yer verilmektedir. el-Müǿnis’in birçok baskısı yapılmıştır (Tunus 1286/1869, 1350/1931; nşr. Muhammed Şemmâm, Tunus 1967; Kahire 1972; Beyrut-Tunus 1993). Eser, Pélissier ve Rémusat tarafından Histoire de l’Afrique et de Tunis adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris 1845).

İbn Ebû Dînâr’ın diğer bir eseri Hidâyetü’l-müteǾallim fî âdâbi’t-teǾallüm’dür. Çocuk eğitimiyle ilgili bu risâlenin sonunda müellifin bazı şiirleri de bulunmaktadır. Eserin bir nüshası Zeytûne Camii el-Mektebetü’l-Ahmediyye’de kayıtlıdır (nr. 14700). İbn Ebû Dînâr’ın Menâķıbü’l-eǿimmeti’l-erbaǾa adlı eseri Tunus’ta basılmıştır (1285/1868). Müellife, Teħallüśu źevi’l-mevedde ve’ś-śafâǿ li-ħatmi evâħiri’ş-Şifâǿ ve Ruđâbü’l-Ǿaķīķ fi’r-ravżi’l-enîķ fî mücârâti’l-iħvân ve aĥvâli’ś-śâĥib ve’ś-śıddîķ adlı eserler de nisbet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Ebû Dînâr, el-Müǿnis fî aħbâri İfrîķıyye ve Tûnis, Beyrut 1993; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 307; Brockelmann, GAL, II, 607; Suppl., II, 682; Îżâĥu’l-meknûn, II, 607; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 229; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 734-735; Ahmed Abdüsselâm, el-Müǿerriħûne’t-Tûnisiyyûn (trc. Ahmed Abdüsselâm - Abdürrezzâk el-Huleyvî), Tunus 1993, s. 157-174; a.mlf., “İbn Ebî Dînâr”, MevsûǾatü’l-ĥađârati’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 113-114; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, II, 315-320; J. G. Magnin, “Ibn Abī Dinar: Description de Tunis”, IBLA, XIV (1951), s. 150-182; a.mlf., “Coutumes des fêtes à Tunis au XI-XVIIe siècle d’après Ibn Abī Dinar”, a.e., XV (1952), s. 387-421; René Basset, “İbn Ebî Dînâr”, İA, V/2, s. 724-725; H. R. Idris, “Ibn Abī Dīnār”, EI² (İng.), III, 683-684; Sâdık Seccâdî, “İbn Ebî Dînâr”, DMBİ, II, 451.

Sabri Hizmetli