İBN DUVEYYÂN
(ابن ضويّان)
İbrâhîm b. Muhammed b. Sâlim b. Duveyyân (1858-1935)
Hanbelî fakihi ve tabakat yazarı.
Arabistan’ın Kasîm bölgesinde bulunan Res şehrinde doğdu. Burada ve bölgenin diğer bazı şehirlerinde tahsil gördü. Uneyze Kadısı Abdülazîz b. Muhammed b. Mâni‘,
Büreyde Kadısı Muhammed b. Abdullah b. Süleym, Uneyze, Büreyde ve Res şehrinde uzun yıllar kadılık yapan Sâlih b. Kırnâs b. Abdurrahman gibi âlimlerden ders aldı. Döneminde Kasîm bölgesinin önde gelen âlimlerinden biri olan İbn Duveyyân fıkıh yanında Hanbelî tabakatı ve tarih konusunda da eserler verdi. Öğrencileri arasında, oğlu Abdullah ile çeşitli şehirlerde kadılık yapan Muhammed b. Abdülazîz b. Muhammed b. Reşîd bulunmaktadır. İbn Duveyyân eserlerinde Muhammed b. Abdülvehhâb’ın görüşlerini benimsemesi ve onu yüksek sıfatlarla nitelemesine rağmen bu talebesinin kaydettiğine göre Vehhâbî hareketinin ateşli bir savunucusu değildi; bu sebeple de kendisinden ilim tahsil edenlerin sayısı nisbeten sınırlı kalmıştır. Yazısı güzel olan ve kendisini okumaya ve kitap istinsahına veren İbn Duveyyân resmî bir görev almamış, dönemin siyasî olaylarının dışında kalarak fetva, telif ve tedrîsle meşgul olmuştur. Ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybeden İbn Duveyyân, 1353 yılında Ramazan bayramı gecesi (7 Ocak 1935) Res şehrinde vefat etti.
Eserleri. 1. Menârü’s-sebîl fî şerĥi’d-Delîl (nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, I-II, Dımaşk 1378/1958, 1399/1979; nşr. İsâm Kal‘acî, I-II, Dımaşk 1982; Riyad 1985). Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî’nin (ö. 1033/1624) önemli bir Hanbelî fıkıh kitabı olan Delîlü’ŧ-ŧâlib li-neyli’l-meŧâlib adlı eserinin şerhidir. İbn Duveyyân eserinde Delîlü’ŧ-ŧâlib’in cümlelerini tek tek açıklamış, şerh sırasında büyük ölçüde hadislerden faydalanmıştır. Menârü’s-sebîl’de geçen hadisler Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî tarafından İrvâǿü’l-ġalîl fî taħrîci eĥâdîŝi Menâri’s-sebîl adlı eserde tahrîc edilmiştir (I-X, Beyrut-Dımaşk 1399/1979). Bu eserin IX ve X. ciltleri Menârü’s-sebîl’in M. Züheyr eş-Şâvîş neşri olup mükerrer IX. cildi de hadislerin fihristine ayrılmıştır. Ebû Abdullah Tâlib b. Mahmûd da ed-Delîl fî tertîbi eĥâdiŝi ve âŝâri İrvâǿi’l-ġalîl adlı eserinde (Küveyt 1407/1987) Nâsırüddin el-Elbânî’nin tahrîcinde geçen hadisleri çeşitli açılardan tasnif etmiştir. 2. RefǾu’n-niķāb fî terâcimi’l-aśĥâb (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. H/7369). Hanbelî tabakatına dair bu iki ciltlik eserin I. cildinde Ahmed b. Hanbel’den Muhammed b. Abdülvehhâb’a kadar geçen dönemde yaşamış olan bazı Hanbelî âlimlerinin hayatı anlatılmaktadır. Kütüphane kayıtlarında rastlanmayan II. cildinde ise, muhtemelen Muhammed b. Abdülvehhâb’dan sonraki dönemde yetişmiş olan Necid ulemâsı ele alınmıştır.
Kaynaklarda İbn Duveyyân’ın Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’z-Zâd, Risâle fî ensâbi ehli Necd ve Risâle muħtaśara fi’t-târîħ adlı eserleri de zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Duveyyân, Menârü’s-sebîl fî şerĥi’d-Delîl (Elbânî, İrvâǿü’l-ġalîl içinde, nşr. M. Züheyr eş-Şâviş), Beyrut-Dımaşk 1399/1979, IX, 1-2; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm, ǾUlemâǿü Necd ħilâle sitteti ķurûn, Mekke 1398, I, 141-144; M. Nâsırüddin el-Elbânî, İrvâǿü’l-ġalîl fî taħrîci eĥâdîŝi Menâri’s-sebîl (nşr. M. Züheyr eş-Şâviş), Beyrut-Dımaşk 1399/1979, I, 7-12; Abdülazîz en-Nâsır er-Reşîd - Muhammed b. Abdülazîz b. Mâni‘, “Tercümetü’l-müǿellif”, a.e., I, 13-20; M. Kemâleddin b. Muhammed el-Gazzî, en-NaǾtü’l-ekmel (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız - Nizâr Abâza), Dımaşk 1402/1982, s. 418-419; Ömer Abdülcebbâr, Siyer ve terâcimü baǾżı Ǿulemâǿinâ fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer, Cidde 1403/1982, s. 28-29; “Müǿerriħû Necd”, el-ǾArab, X, Riyad 1391/1971, s. 893; Muhammed b. Sa‘d eş-Şüvey‘ır, “İbn Duveyyân ve âşâruhû”, ed-Dâre, II/4, Riyad 1398/1976, s. 82-99.
Ferhat Koca