İBN CEMÂA, İzzeddin
(عزّ الدين ابن جماعة)
Ebû Ömer İzzüddîn Abdülazîz b. Muhammed b. İbrâhîm el-Kinânî el-Hamevî (ö. 767/1366)
Şâfiî fakihi, kādılkudât.
19 Muharrem 694 (9 Aralık 1294) tarihinde Dımaşk’ta doğdu. Aslen Hamalı olup Benî Kinâne kabilesine mensuptur. Babasının büyük dedesi Cemâa’ya nisbetle İbn Cemâa diye anıldı. Küçük yaşta Kur’an’ı ezberledi ve hadis öğrendi. Babası Bedreddin İbn Cemâa 702 (1302) yılında Kahire’de kādılkudât olunca tahsilini orada sürdürdü. Babasından, Cemâleddin Ahmed b. Muhammed el-Vecîzî ve Ali b. Muhammed el-Bâcî’den fıkıh öğrendi. 710 (1310) yılından itibaren özellikle hadis tahsili için İskenderiye, Şam, Mekke ve Medine başta olmak üzere çeşitli ilim merkezlerini dolaştı. Haccâr, Afîfüddin İshak b. Yahyâ el-Âmidî ve Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Ebü’l-Heycâ, İbn Kayyim el-Cevziyye, Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, İbnü’l-Ekfânî, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî, Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi birçok âlimden hadis, usûl-i fıkıh, kelâm, nahiv gibi dersler aldı. Zehebî ile de birbirlerinden hadis dinlediler.
Genç yaşta ders vermeye başlayan İbn Cemâa 714’te (1314) Kahire’deki Sâlihiyye Medresesi’nde müderris oldu. Ayrıca el-Câmiu’l-Ömerî’de İmam Şâfiî’nin ders halkasının kurulduğu Haşşâbiyye Zâviyesi, Kâmiliyye Medresesi Dârülhadisi ve Akmer Camii’nde ders verdi; Tolunoğlu Camii’nde fıkıh ve hadis müderrisliği yanında hatiplik yaptı. 731 (1331) yılında başta Tolunoğlu Camii ve Nâsıriyye Medresesi olmak üzere çeşitli vakıflara nezaret etmekle görevlendirildi. Ertesi yıl sultanın maiyetinde hac yolculuğuna çıktı. 737’de (1336-37) Mısır beytülmâl eminliğine, Cemâziyelâhir 738’de (Ocak 1338) Mısır kādılkudâtlığına getirildi. Memlük Sultanı Muhammed b. Kalavun Şam kadılarını tayin yetkisini ona verdi. 748 (1347), 753 (1352) ve 754 (1353) yıllarında son ikisi sultanın maiyetinde olmak üzere tekrar hacca gitti. 17 Rebîülâhir 754 (22 Mayıs 1353) tarihinde kādılkudâtlıktan istifa etti, ancak ertesi gün görevine iade edildi. Cemâziyelâhir 759’da (Mayıs 1358) Emîr Sargatmış tarafından bu görevinden azledildiyse de seksen gün sonra yeniden bu göreve getirildi. Daha sonra Vezir Fahreddin b. Kazvîne ile bazı şer‘î meselelerde ihtilâfa düşünce kazâ işlerini nâibi Tâceddin el-Münâvî’ye bırakarak bir süre uzlete çekildi. Ancak Münâvî’nin ölümü üzerine bütün yük kendisinin üzerine kalınca 16 Cemâziyelâhir 766 (10 Mart 1365) tarihinde istifa etti. Hanefî ve Hanbelî kadılarıyla birlikte ayağına kadar giden Vezir Yelboğa görevde kalması için çok ısrar ettiyse de kararından vazgeçmedi. Bununla birlikte öğretim faaliyetini sürdürdü. Talebeleri arasında Zehebî, Zeynüddin el-Irâkī, Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî ve İbnü’s-Sübkî gibi meşhur şahsiyetler bulunmaktadır. Aynı yıl ifa ettiği hacdan sonra Mekke’ye yerleşti. Zaman zaman uzlete çekilmesi ve sonunda kadılıktan istifa edip ömrünün kalan kısmını Mescid-i Nebevî ile Mescid-i Harâm’a kapanarak geçirmesinde tasavvufla olan bağlantısının (İbnü’l-Mülakkın, s. 504-505) rol oynadığı düşünülebilir. 10 Cemâziyelâhir 767 (22 Şubat 1366) tarihinde Mekke’de vefat eden İbn Cemâa, Cennetü’l-Muallâ’da Fudayl b. İyâz ile Necmeddin el-İsfahânî’nin kabirleri arasına defnedildi.
İbn Cemâa kādılkudâtlık yapmış ve fıkıh sahasında çeşitli eserler telif etmişse de daha çok hadisçiliğiyle dikkati çekmektedir. İbn Hacer el-Askalânî de onun hadis alanındaki uzmanlığının aksine fıkıhta pek mâhir olmadığını söylemektedir.
Eserleri. 1. Ravżatü’n-nebîh fî şerĥi’t-Tenbîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin fıkıh usulüne dair et-Tenbîh adlı eserinin şerhi olup Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Nemoy, s. 110). 2. Hidâyetü’s-sâlik ile’l-meźâhibi’l-erbaǾa fi’l-menâsik (el-Mensekü’l-kebîr, el-Menâsikü’l-kübrâ Ǿalâ meźâhibi’l-erbaǾa). Sâlih b. Nâsır el-Huzeym tarafından Riyad’da Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de doktora tezi olarak neşre hazırlanan eser (1403/1983) Nûreddin Itr tarafından edisyon kritiği yapılarak yayımlanmıştır (I-III, Beyrut 1414/1994). 3. el-Menâsikü’ś-śuġrâ. Önceki eserin muhtasarı olup Hüseyin b. Sâlim ed-Dühmânî tarafından neşredilmiştir (Tunus 1987). 4. Taħrîcü eĥâdîŝi’r-RâfiǾî. Gazzâlî’nin Şâfiî fıkhına dair el-Vecîz’ine Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî’nin yaptığı eş-Şerĥu’l-kebîr adlı şerhteki hadislerin tahrîcidir. Eserin eź-Źehebü’l-ibrîz fî taħrîci eĥâdîŝi’l-Vecîz başlıklı bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 868). 5. TüsâǾiyyâtü İbn CemâǾa. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Abdüllatîf b. Küveyk er-Rabaî tarafından tahrîc edilen kırk hadise dair bir eserdir (Keşfü’ž-žunûn, I, 403). Brockelmann’ın kaydettiği Kitâbü’l-ErbaǾîn ile (GAL, II, 86) aynı eser olması muhtemeldir. 6. es-Sîretü’l-kübrâ (el-Muħtaśarü’l-kebîr). Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgilidir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (nr. 2796) Muħtaśaru sîreti’n-nebî adıyla kayıtlı nüshasının Ahmet Turan Yüksel tarafından yüksek lisans tezi olarak edisyon kritiği yapılmıştır (Konya 1987). Eser Asyâ Kelîbar Ali ez-Züheyrî tarafından es-Sîretü’n-nebeviyyetü’ş-şerîfe: el-Muħtaśarü’l-kebîr (Bağdat 1990) ve Sâmî Mekkî el-Ânî tarafından el-Muħtaśarü’l-kebîr fî sîreti Resûlillâh (Amman 1413/1983) adıyla yayımlanmıştır. 7. es-Sîretü’ś-śuġrâ (el-Muħtaśarü’ś-śaġīr). Önceki eserin muhtasarı olup Muhammed Kemâleddin İzzeddin tarafından neşredilmiştir (el-Muħtaśarü’ś-śaġīr fî sîreti’l-beşîri’n-neźîr, Beyrut 1408/1988). 8. Rûĥu ķarĥi’l-elibbâ fîmâ ruviye mine’ş-şiǾr bi-senedihî Ǿalâ ĥurûfi esmâǿi’ş-şuǾarâǿ (İbnü’l-Irâkī, I, 204). 9. Nüzhetü’l-elibbâ fîmâ yürvâ Ǿani’l-üdebâǿ (GAL, II, 86). Müellif bu eserini Münteħabü Nüzheti’l-elibbâ adıyla ihtisar etmiş olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (Teymûriyye, Şiir, nr. 401). 10. Nüzhetü’l-elbâb fîmâ lâ yûced fî Kitâb. Amman’da el-Câmiatü’l-Ürdüniyye Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Hidâyetü’s-sâlik, neşredenin girişi, I, 33). 11. Ünsü’l-muĥâđara mimmâ yüstaĥsen fi’l-müźâkere. Eserin Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde (nr. 5286) müellif hattı bir nüshası bulunmaktadır (Une liste des manuscrits, s. 9).
Bunların dışında kaynaklarda anılmamakla birlikte Brockelmann tarafından yazma nüshaları kaydedilen eserleri de şunlardır: Ķaśîde teđammenet muśŧalaĥa’l-ĥadîŝ, Kitâbü’l-ErbaǾîni’l-vüsŧâ el-muħtaśar mine’l-ErbaǾîni’l-kübrâ, Sefînetü Nûĥ fi’l-fıķhi’ş-ŞâfiǾî, Tâǿiyyetü İbn CemâǾa (GAL, II, 86; Suppl., II, 78).
BİBLİYOGRAFYA:
İzzeddin İbn Cemâa, Hidâyetü’s-sâlik ile’l-meźâhibi’l-erbaǾa fi’l-menâsik (nşr. Nûreddin Itr), Beyrut 1414/1994, neşredenin girişi, I, 7-44; Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž, Haydarâbâd 1376/1956 → Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 41-42; Sübkî, Ŧabaķāt, X, 79-81; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 388-390; İbn Râfi‘ es-Selâmî, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1402/1982, II, 305-308; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 319; İbnü’l-Mülakkın, Ŧabaķātü’l-evliyâǿ, s. 504-505; İbnü’l-Irâkī, eź-Źeyl Ǿale’l-Ǿİber (nşr. Sâlih Mehdî Abbas), Beyrut 1409/1989, I, 200-207; Fâsî, el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn, V, 457-460; Makrîzî, es-Sülûk, II/3, s. 624, 647, 725, 858, 893, 894, 903; III/1, s. 125; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 101-103; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 378-382; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 89-90; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Ömer), s. 531-532; Keşfü’ž-žunûn, I, 403; II, 1013, 1829, 1940, 2003, 2030; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 359-360; C. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London 1894, s. 808; P. K. Hitti v.dğr., Descriptive Catalog of the Garret Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton 1938, s. 212; Brockelmann, GAL, II, 86; Suppl., II, 78; Une liste des manuscrits choisis parmi les bibliothèques de Manisa, Akhisar (haz. Millî Eğitim), İstanbul 1951, s. 9; L. Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, Copenhagen 1956, s. 110, 133; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, s. 100-101; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 306-307; Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-muśavvere, Kahire 1383/1963, III, 115; Kamal S. Salibi, “The Banū JamāǾa: A Dynasty of Shāfi‘ite Jurists in the Mamluk Period”, Stvdia Islamica, IX, Paris 1958, s. 97-109; Kamil J. Asali, “The Banū JamāǾah A Family of Scholars in Medieval Jerusalem”, HI, XVIII/3 (1995), s. 5-31 (bu makale aynı dergide daha önce yanlışlıkla Saleh K. Hamarneh adına yayımlanmıştır [XVIII/1, 1995, s. 5-31]); Ali Refîî, “İbn CemâǾa”, DMBİ, III, 247-248.
Cengiz Kallek