İBN BUTLÂN
(ابن بطلان)
Ebü’l-Hasen el-Muhtâr (el-Yuvânis [Johannes]) b. el-Hasen b. Abdûn b. Sa‘dûn b. Butlân (ö. 458/1066)
İlmî tartışmaları ile ünlü Bağdatlı hıristiyan hekim.
Bağdat Nestûrîleri’nden olup Batı dünyasında Elluchasem Elimithar adıyla tanınır. Şehrin Kerh bölgesinde yaşayan hıristiyan üstatlardan ilâhiyat, felsefe ve tıp okudu; özellikle dönemin ünlü hıristiyan hekimlerinden Ebü’l-Ferec İbnü’t-Tayyib’in en gözde öğrencisi oldu. Tıp öğrendiği hocaları arasında Ebü’l-Hasan Sâbit b. İbrâhim b. Zehrûn el-Harrânî’nin de adı geçmektedir. 440 Ramazanında (Şubat 1049) Bağdat’tan ayrılarak Rahbe, Rusâfe, Halep, Antakya, Lazkiye, Yafa yoluyla Kahire’ye gitti. Ancak Halep’ten geçerken şehrin Mirsâdî hânedanına bağlı yöneticisi Muizzüddevle Simâl b. Sâlih’ten gördüğü yakınlık dolayısıyla bir süre orada kaldı. Muizzüddevle’ye yaptırmayı düşündüğü hastahanenin inşa edilmesi gerektiği yer hususunda tavsiyelerde bulundu; Muizzüddevle de ona yöre hıristiyanlarının ibadet kurallarını düzenleme yetkisi verdi. Ancak İbn Butlân’ın birtakım ek kurallar koyması cemaatin hoşnutsuzluğuna sebep oldu. Bu arada Halepli hekimlerle de münasebet kurdu ve Ebü’l-Hayr b. Şerrâre adlı hıristiyan bir hekimle ilmî tartışmalara girdi. Geniş felsefî birikimiyle geri çekilmek zorunda bıraktığı muhatabı onu itikad bozukluğuyla itham etti (İbnü’l-Kıftî, s. 207).
İbn Butlân Cemâziyelâhir 441’de (Kasım 1049) Kahire’ye ulaştığında yine kendini şiddetli bir tartışma ortamı içinde buldu. Basit bir ilmî ayrıntı üzerine burada yaşayan ünlü hekim İbn Rıdvân ile girdiği polemik, karşılıklı yazılan risâlelerle kısa sürede Bağdat-Mısır hekimleri arasında bir üstünlük kurma savaşına dönüştü. Neticede İbn Rıdvân’ın çağrısı üzerine Mısırlı hekimler İbn Butlân’ı boykot ettiler ve onu gelişinden üç yıl sonra Kahire’den ayrılmak zorunda bıraktılar (geniş bilgi için bk. Selmân Katâye, XXIV/1 [1978], s. 99-115). İbn Ebû Usaybia, İbn Butlân’ın Mısır’a gidiş sebebinin kendisine ezelî rakip gördüğü İbn Rıdvân ile boy ölçüşmek olduğunu söyler (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 326).
Mısır’dan ayrılan İbn Butlân, o dönemde bir veba salgınının yaşanmasına rağmen 446 (1054) yazında İstanbul’a gitti; tartışmaya eğilimli karakterinin dürtüsüyle bu defa da Latin ve Rum kiliseleri arasındaki Evharistiya (aşâ-i rabbânî, ekmek-şarap) âyininin farklı uygulamalarıyla ilgili mezhep tartışmalarına katıldı ve İstanbul patriği Michael Cerularius’un isteği üzerine bu konuda bir risâle kaleme aldı. İstanbul’da bir yıl ikamet ettikten sonra ülkesine doğru yola çıktı, fakat Dımaşk’ta kalarak Halep-Antakya arasında çeşitli seyahatler yaptı. Bir ara Meyyâfârikīn bölgesinde bulundu ve Diyarbekir Emîri Ebû Nasr Nasrüddevle Ahmed el-Mervânî ile tanışarak kendisine DaǾvetü’l-eŧıbbâǿ adlı eserini ithaf etti (450/1058). Daha sonra uzunca bir süre Halep’te hekimlik-eczacılık yaptı ve isabetli teşhis ve tedavileriyle bu yörede âdeta efsaneleşti. Üsâme b. Münkız onun bu yaygın şöhretini uzun uzun anlatır, ayrıca büyük dedesi ve Münkız hânedanının kurucusu Mukalled b. Nasr b. Münkız’ın hizmetinde bulunduğunu kaydeder (el-İǾtibâr, s. 237-239). 456 (1064) yılında Antakya’daki bir hastahanenin inşasına katkıda bulunduğu bilinen İbn Butlân (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 328), hayatının son zamanlarını bir Antakya manastırında uzlete çekilerek geçirdi ve 8 Şevval 458’de (2 Eylül 1066) öldü.
Eserleri. 1. Taķvîmü’ś-śıĥĥa. Hijyen, diyetetik ve ev tıbbı hakkında olup Batı’da “synopsis”, İslâm âleminde “mücedvel” denilen tablolar halinde düzenlenmiştir. Bu yazım tekniğini ilk kullanan kişinin İbn Butlân olduğu sanılmaktadır. Gazzâlî, İĥyâǿ adlı eserinin girişinde Taķvîmü’ś-śıĥĥa’ya İbn Butlân’ın adını anmadan atıfta bulunarak bu tekniğin pedagojik değerinden bahsetmektedir (I, 4). Eserin Tacuini sanitatis Elluchasem Elimithar medici de Baldath adıyla Latince (Argentorati 1531, 1533) ve Schachtafeln der Gesundheit adıyla Michel Herr tarafından yapılan Almanca (Strassburg 1533) tercümeleri yayımlanmıştır. Hosam Elkhadem kitabın tenkitli neşrini, Fransızca çevirisiyle birlikte Le Taqwīm al-Śiĥĥa (Tacuini Sanitatis) d’Ibn Buŧlān adıyla neşretmiştir (Louvain 1990). Eserin adı bilinmeyen bir kişi tarafından yapılan Farsça tercümesi de Gulâm Hüseyin Yûsufî tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1366 hş./1987). 2. DaǾvetü’l-eŧıbbâǿ. Müellif, Meyyâfârikīn’in Mervânî yöneticisi Nasrüddevle’ye ithaf ettiği bu eserinde dönemin tıp anlayışındaki hataları ve uygulamalardaki aksaklıkları tenkit etmekte ve ele aldığı meselelere hekimlik ahlâkı açısından bakmaktadır. Onun bu eleştirileri daha sonra İbn Eserdî adlı bir müellifin yazdığı Şerĥu müşkili DaǾveti’l-eŧıbbâǿda yeniden ele alınmıştır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 885). Martin Levey bu tartışmalarla ilgili bir makale yazmıştır (“Some Eleventh-Century Medical Questions Posed by Ibn Butlān and Later Answered by Ibn Ithirdī”, Bulletin of the History of Medicine, XXXIX [Baltimore 1965], s. 495-507). İlk defa Beşâre Zelzel’in yayımladığı eserin (İskenderiye 1901) yeni neşri, DaǾvetü’l-eŧıbbâǿı önce Das Ärztebankett adıyla Almanca’ya tercüme eden (Stuttgart 1984) Felix Klein-Franke tarafından İngilizce bir girişle birlikte The Physician’s Dinner Party adıyla yapılmış
(Wiesbaden 1985), Fransızca çevirisi ise Mahmûd Sıdkī Bey tarafından Un banquet de médecins başlığı altında yayımlanmıştır (Kahire 1928). 3. Risâle fî şira’r-raķīķ ve taķlîbi’l-Ǿabîd (Kahire 1373). Köle satın alımında ve sağlığının korunmasında dikkat edilecek hususlara dairdir. Beş bölümden meydana gelen eserin son bölümü müzikle ilgili konulara ayrılmış ve kadınların bu hususta erkeklerden daha kabiliyetli olduğu fikri işlenmiştir. 4. el-Maķālâtü’l-muħtâre fî tedbîri’l-emrâżi’l-Ǿâriđa Ǿale’l-ekŝer bi’l-aġźiyeti’l-meǿlûfe ve’l-edviyeti’l-mevcûde yentefiǾu bihâ ruhbânü’l-edyire ve men beǾude mine’l-medîne. Şehirlerden uzakta yaşayanların ve özellikle manastırlara kapanmış rahiplerin hasta olmaları durumunda başvurabilecekleri tedavi yöntemlerini ele almaktadır (DMBİ, III, 120); İbn Ebû Usaybia tarafından Künnâşü’l-edyire ve’r-ruhbân adıyla zikredilen kitapla (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 328) aynı eser olmalıdır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 885). 5. Maķāle fi’l-iǾtiraż Ǿalâ men ķāle inne’l-ferħ eĥarru mine’l-ferrûc. Müellifin Mısır’a yeni gittiğinde İbn Rıdvân ile giriştiği tartışmaların ilk merhalesinde yazılmıştır. İbn Butlân, aldığı cevaptan sonra aynı yıl Maķāle ilâ ǾAlî b. Rıđvân adıyla ikinci bir risâle daha kaleme almış ve bu iki makale, cevaplarıyla birlikte Joseph Schacht ve Max Meyerhof tarafından İngilizce’ye tercüme edilerek yayımlanmıştır (The Medico-Philosophical Controversy Between Ibn Butlān of Baghdad and Ibn Rıdvān of Cairo, Kahire 1937). İbn Butlân’ın Kahire’yi terkettikten sonra yazdığı VaķǾatü’l-eŧıbbâǿ adındaki son cevabı ise günümüze ulaşmamıştır (EI2 [İng.], III, 741). 6. Maķāle fi’l-ķurbâni’l-muķaddes. Evharistiya âyini ve mayasız ekmek hakkında İstanbul patriğinin isteği üzerine 446 (1054) yılında yazdığı bir eser olup G. Graf tarafından Oriens Christianus dergisinde tanıtılmıştır (XXXV [1938], s. 46-70, 175-191). 7. İbn Butlân, Büveyhîler devri devlet adamlarından Hilâl b. Muhassin es-Sâbî’nin isteği üzerine Bağdat-Kahire seyahatinin izlenimlerini yazmış, bu zatın oğlu olan Muhammed de bu eseri Kitâbü’r-RebîǾ adlı çalışmasına almıştır. İbnü’l-Kıftî’nin anılan kitaptan bu seyahatnâme hakkında fikir verecek kadar uzun alıntılarda bulunduğu görülür (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 193-195). Halep, Antakya, Lazkiye ve diğer şehirler hakkında değerli izlenimler ihtiva eden bu alıntılar Guy le Strange tarafından İngilizce’ye (Palestine under the Muslims, London 1890, s. 370-375), İngilizce’den de R. Röhricht tarafından Almanca’ya (Geschichte des ersten Krcuzzuges, Insbruck 1901, s. 242-246) tercüme edilmiştir (EI2 [İng.], III/2, s. 741).
İbn Ebû Usaybia, İbn Butlân’ın başka eserlerini de zikretmektedir (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 328). İbn Butlân’a nisbet edilen ǾUmdetü’ŧ-ŧabîb fî maǾrifeti’n-nebât li-külli lebîb adlı eserin ise ona ait olmadığı anlaşılmıştır (EI2 [İng.], III/2, s. 741; krş. Hüseyin Saîd Küûr, III [1985], s. 301; DİA, VIII, 56).
BİBLİYOGRAFYA:
Gazzâlî, İhyâǿ (Beyrut), I, 4; Üsâme b. Münkız, el-İǾtibâr (nşr. Philip K. Hitti), Princeton 1930, s. 237-240; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 192-208; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 325-328; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, IX, 234-235; Brockelmann, GAL, I, 636; Suppl., I, 885; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Moskova 1957, I, 261-262; Nâme-i Dânişverân-ı Nâsırî, Kum 1959, II, 279-300; Ullmann, Die Medizin, s. 224-225; Sarton, Introduction, I, 730-731; Kemâl es-Sâmerrâî, Muħŧaśaru târîħi’ŧ-ŧıbbi’l-ǾArabî, Beyrut 1404/1984, I, 569-577; Selmân Katâye, “el-Ħilâf beyne ŧabîbeyni ǾArabiyyeyn el-Muħŧâr b. Buŧlân ve ǾAlî b. Rıđvân”, MMMA (Kahire), XXIV/1 (1978), s. 99-115; Hüseyin Saîd Küûr, “Şaħśiyyetün müteǾaddidetü’l-vücûh: eŧ-Ŧabîb İbn Buŧlân”, Ĥavliyyât: ferǾi’l-edebi’l-ǾArabiyye, III, Beyrut 1985, s. 299-307; H. D. Isaacs, “The Physicians Dinner Party By Ibn Buŧlān”, JRAS (1987), s. 117-118; J. Schacht, “Ibn Buŧlān”, EI² (İng.), III, 740-742; Muhammed Âsaf Fikret, “İbn Buŧlân”, DMBİ, III, 119-120; Roger Arnaldez, “Ibn Buŧlān”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures, Dordrecht 1997, s. 417-418; S. Maqbul Ahmad, “Coğrafya”, DİA, VIII, 56.
Esin Kâhya