İBN ÂŞÛR, Muhammed Fâzıl
(ابن عاشور، محمد الفاضل)
Muhammed el-Fâzıl b. Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tûnisî (1909-1970)
Tunuslu ilim ve fikir adamı.
2 Şevval 1327’de (17 Ekim 1909) Tunus’ta doğdu. Aslen Faslı olup bir kolu Tunus’a yerleşen ve pek çok âlim yetiştiren Âşûr ailesine mensuptur. Babası ve dedeleri gibi İbn Âşûr lakabıyla anılmıştır. İlk eğitimini Tunus’un önde gelen âlimlerinden olan babası Muhammed Tâhir’den alan İbn Âşûr aile çevresinde cereyan eden ilmî sohbetleri, siyasî tartışmaları ve edebî nükteleri dinleyerek yetişti. Kur’ân-ı Kerîm’i ve Arapça’nın gramerine dair el-Ecrûmiyye ile el-Elfiyye’yi ezberledi. Daha sonra özel hocalardan Fransızca öğrendi. Zeytûne Üniversitesi’ndeki öğrencilik yıllarında Fransa’ya gitti (1926). 1930’da Zeytûne’den mezun oldu ve 1932’de bu üniversitede yardımcı öğretim üyesi olarak görevlendirildi. Aynı yıl ikinci derece ve 1935’te birinci derece Mâlikî müderrisi oldu. 1930’da, bir kültür cemiyeti olan Haldûniyye’de adını lakap olarak aldığı Kādî el-Fâzıl üzerine bir konferans verdi. 1931 yılında Kuzey Afrika Talebeleri Kongresi’ne katıldı. Haldûniyye Cemiyeti’nin düzenlediği bu toplantıda Tunus’un Zeytûne, Fas’ın Karaviyyîn üniversitelerindeki öğretimin ıslahına dikkat çekerek Arapça öğretiminin yeniden düzenlenmesi gerektiğini vurguladı.
1938’de Tunus millî hareketine karşı sömürgeci güçlerin saldırısı sırasında hayatını kaybeden birçok Tunuslu’nun anısına emperyalizme meydan okuyan bir şiir yazdı. II. Dünya Savaşı yıllarında edebî ve ilmî çalışmalarına bir süre ara verdi. 1943’te Süreyyâ dergisinde hicrî XIV. yüzyılda yaşayan Tunuslu meşhur şahsiyetlerin biyografilerini yazdı. el-Mebâĥiŝ dergisinde de İbn Haldûn’la ilgili yazıları yayımlandı (1944). Babasının ikinci defa Zeytûne Üniversitesi rektörlüğüne dönüp başlattığı ıslahat programlarını devam ettirdiği sırada Haldûniyye Cemiyeti başkanlığına getirildi (1945). İslâm âlemini eski itibarına kavuşturma gayretlerine katkıda bulunmak amacıyla İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nü kurdu. Bu enstitüde konferanslar verdi. el-Hizbü’l-hürrü’d-düstûrî’nin 1946 yılında yapılan kongresine Tunus’un tam bağımsızlığa kavuşmasını, Arap Birliği’ne ve Birleşmiş Milletler’e katılmasını isteyen bir bildiri sundu. Bunun üzerine devletin iç ve dış güvenliğini tehlikeye soktuğu gerekçesiyle birçok kişiyle birlikte tutuklandıysa da bir hafta sonra serbest bırakıldı. 1951 yılında tarihçi Hasan Hüsnî Abdülvehhâb ve babası ile birlikte İstanbul’da toplanan XXII. Milletlerarası Müsteşrikler Kongresi’ne, daha sonra da çeşitli tarihlerde Paris, Küveyt, Şam gibi merkezlerde yapılan milletlerarası ilmî kongre ve toplantılara katıldı. 1953’te Mâlikî müftüsü, 1961’te Şeriat ve Usûlüddin Fakültesi dekanı, ardından Tunus müftüsü oldu. 1 Nisan 1970’te vefat etti; cenaze namazını babası kıldırdı.
İslâm birliği ve müslümanların Batı emperyalizmi karşısında uyanıp direnmeleri konusunda Muhammed Abduh ve Cemâleddîn-i Efgānî ile aynı paralelde hareket eden İbn Âşûr birçok bakımdan Mehmed Âkif Ersoy’u hatırlatır. Dinin topluma dinamizm kazandıran en büyük güç kaynağı olduğunu, etkili ve uygun bir metotla anlatılması halinde toplum hayatına düzen vereceğini, bunun da ancak ictihad faaliyetlerinde bulunmakla gerçekleşeceğini söylemiş, bundan dolayı ictihad kapısının açık tutulması gerektiğini savunmuştur.
İbn Âşûr’a göre tek bir kaynaktan çıktığı için dinin mahiyetinde bölünme ve ihtilâf söz konusu olamaz. Bu bakımdan din felsefî teorilerden farklılık arzeder. Dinî konulardaki ihtilâfların sebebi dinin özünde olmayan bazı şeylerin sonradan dine karıştırılmasıdır. İslâm’ı etkili bir metotla anlatma konusunda da bazı düşünceler ortaya koyan İbn Âşûr, asıl meselenin insanları İslâmiyet’e davet ederken gerçekçi metodu bulabilmek olduğunu söyler. İslâm insanı düşünmeye çağırmaktadır. İslâm’ın ruhu tefekkür ve istidlâl, malzemesi ise bütün ilimlerdir. Her ilmin usul ve metoduna göre ondan faydalanmak gerekir. Pozitif ilimlerle naklî ilimler arasında kopukluk ve âhenksizlik değil aksine sıkı bir bağ vardır. Bu gerçeğin anlaşılması halinde din-dünya, fikir-inanç, düşünce-pratik arasındaki fark ortadan kalkacak, din-ilim uyuşmazlığı vehmi de son bulacaktır (Muhtâr b. Ahmed Ammâr, s. 151 vd.).
Öte yandan İbn Âşûr Batı hukukunun İslâm hukukundan etkilendiğini, Batı hukuk kitaplarında yer alan birçok terimin fıkıh mezheplerinin ortak terimleri olduğunu ileri sürmüş, bu konudaki görüşlerini Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin otuz dördüncü toplantısında sunduğu “Mâlikî Mezhebinde Fıkıh Istılahları” başlığını taşıyan ve mezheplere ait terimlerin doğuşu, gelişmesi ve mezhepler arasındaki farklı ictihadların sebepleri üzerinde duran tebliğinde açıklamıştır. Ayrıca Avrupa’da bilim ve tekniğin gelişmesinin İslâm dünyasındaki etkilerine de dikkat çekmiş, bazı ıslahat hareketlerinin müslümanların gözünü açtığını, artık İslâm’ın hayata hâkim olması için fikrî zeminin hazır olduğunu, bu yolda Kur’an’dan ve onun tefsirlerinden ilham almak gerektiğini özellikle belirtmiş, örnek olarak da el-Menâr tefsirini göstermiştir.
Eserleri. 1. el-Ķāđî el-Fâżıl (Tunus 1930). Haldûniyye Cemiyeti’nde verdiği konferansın metnidir. 2. Filisŧîn el-vaŧanü’l-ķavmî li’l-ǾArab (Tunus 1367/1948). 3. el-Ĥareketü’l-edebiyye ve’l-fikriyye fî Tûnis (Kahire 1956; Tunus 1972). Müellifin sekiz konferansının metinlerini ihtiva etmektedir. 4. Erkânü nehđati’l-edebiyye bi-Tûnis (Tunus 1965). Tunus’ta XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında gözlenen edebiyat ve fikir hareketleriyle belli başlı şahsiyetlerine dairdir. 5. AǾlâmü’l-fikri’l-İslâmî fî târîħi’l-Maġribi’l-ǾArabî (Tunus 1965). 6. et-Tefsîr ve ricâlüh (Tunus 1966). Tefsir ilminin doğuşu, önemli tefsir kitapları, müfessirlerin vasıfları, bilhassa Âlûsî, Cemâleddîn-i Efgānî ve faaliyetleri, Muhammed Abduh
ve el-Menâr tefsiri gibi konuları ihtiva eden eser İsmail Cerrahoğlu tarafından Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi’nde geniş şekilde tanıtılmıştır (XVI [1986], s. 203-211). 7. el-Vaĥdetü’l-İslâmiyye ev mesǿeletü’t-teķārub beyne’l-müslimîn (Tunus 1966). 8. et-Teķaşşüf fi’l-İslâm (Tunus 1968 [konferans]). 9. Mevķıfü’d-dîn mine’l-Ǿilm ve’l-aħlâķ (Tunus 1968 [konferans]). 10. Terâcimü’l-aǾlâm (Tunus 1970). Eserde Tunuslu bazı âlimlerin hayatı anlatılmaktadır. 11. Dirâsât İslâmiyye min vaĥyi leyleti’l-ķadr (Tunus 1971 [konferans]). 12. el-Muĥâđaratü’l-Maġribiyyât (Tunus 1974). Çeşitli konularla ilgili yedi konferans ihtiva etmektedir. İbn Âşûr ayrıca Ebû Ali el-Kālî’nin Kitâbü EfǾal’ini neşre hazırlamış, eser ölümünden sonra yayımlanmıştır (Tunus 1972).
BİBLİYOGRAFYA:
Zeki Velidî Togan, XXII. Müsteşrikler Kongresi, İstanbul 1953, s. 7; İbrâhim Medkûr, MaǾa’l-Ħâlidîn, Kahire 1401/1981, s. 150-156; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, III, 310-314; Muhtâr b. Ahmed Ammâr, Muĥammed el-Fâżıl İbn ǾÂşûr: ĥayâtühû ve eŝeruhü’l-fikrî, Tunus 1985, s. 19, 26, 54 vd., 151 vd.; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/1986, s. 258-259; Sâdık ez-Zemerlî, AǾlâm Tûnisiyyûn (trc. Hammâdî es-Sâhilî), Beyrut 1986, s. 349-354; Muhammed ed-Desûkī, “Muĥammed el-Fâżıl İbn ǾÂşûr”, ME, XLII/5, Kahire 1970, s. 401-406; İsmail Cerrahoğlu, “Muĥammed Fādıl İbn ǾÂşūr, et-Tefsîr ve ricâlüh”, AÜİFD, XVI (1986), s. 203-211; M. Talbi, “Ibn ǾĀѕћūr”, EI² (İng.), III, 720; el-Ķāmûsü’l-İslâmî, V, 18-19.
Ahmet Coşkun