İBN ARABŞAH, Tâceddin
(تاج الدين ابن عربشاه)
Ebü’l-Fazl Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ahmed b. Muhammed et-Tarhânî ed-Dımaşkī (ö. 901/1496)
Hanefî fakihi.
28 Şevval 813 (23 Şubat 1411) tarihinde Hazar denizinin kuzey sahilindeki Deştikıpçak bölgesinde yer alan Astrahan şehrinde doğdu. O sıralarda bölgeye hâkim olan Altın Orda Devleti parçalanma sürecine girmişti. Babası Şehâbeddin İbn Arabşah, muhtemelen bu sebeple 815 (1412) yılında bölgeden ayrılarak Kırım’a, oradan da Osmanlı Devleti’nin saltanat merkezi Edirne’ye gitti. Tâceddin Abdülvehhâb’ın çocukluk yılları burada geçti. Himayesine girdiği Çelebi Sultan Mehmed’in ölümü üzerine anayurdu olan Dımaşk’a dönmeye karar veren babasıyla birlikte Edirne’den ayrılıp 824’te (1421) Halep’e, bir yıl sonra da Dımaşk’a göç etti. Babasından hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatıyla ilgili dersler aldı. Dımaşk’ta
Şehâbeddin Ahmed el-Hımsî’den ferâiz okudu, Şeref b. Emîrâ’dan hüsn-i hat öğrendi. 850 (1446) yılında hacca gitti. Bir müddet Dımaşk ve Kahire kadılığına niyâbet eden İbn Arabşah, 18 Receb 884’te (5 Ekim 1479) Dımaşk kadılığına getirildiyse de ertesi yılın şevvalinde bu görevden alındı. Daha sonra Kahire’ye giderek (886/1481) Sargatmışiyye Medresesi’nde fıkıh dersleri vermeye başladı. Bu görevini ömrünün sonuna kadar sürdüren İbn Arabşah 15 Receb 901 (30 Mart 1496) tarihinde vefat etti.
Eserleri. İbn Arabşah’ın çoğu günümüze intikal etmemiş olan başlıca eserleri şunlardır: Mürşidü’n-nâsik li-edâǿi’l-menâsik (hacla ilgili yaklaşık 1200 beyitlik manzum bir eserdir); Lâmiyye fi’t-tevĥîd (Tenzîhü’l-muvaĥĥid); Şürbü riyâżi’t-taǾbîd zülâli müzni’t-tevĥîd (tevhid ilmine dair manzum bir eserdir); Şifâǿü’l-kelîm bi-medĥi’n-nebiyyi’l-kerîm (bedîiyye türünde bir eserdir); Eşrefü’l-ensâb nesebü efđali’l-enbiyâǿ ve aǾžami’l-aĥbâb (888 [1483] yılında kaleme alınan elli beyitlik bir recezdir); Eşrefü’r-resâǿil ve ažrafü’l-mesâǿil (müellifin 892’de [1487] hazırladığı bir recez olup Hz. Peygamber’in hanımları, çocukları ve akrabalarına dairdir); Risâletü’l-encâb fî źikri’l-ħilâfe li-efđali’l-aśĥâb (Hulefâ-yi Râşidîn’le ilgili bir recezdir); el-Cevheretü’l-vađiyye taħmîsü’l - ķaśîdeti’ş-Şerîfiyyeti’l-ǾAleviyye (Zilkade 900’de [Ağustos 1495] tamamlanan bir eser olup Münâcâtü ǾAlî olarak da bilinen eserin tahmîsidir); Vaśıyye (tasavvufî bir eserdir); Keşfü’l-kürûb źikru evliyâǿillâhi Ǿallâmi’l-ġuyûb (tasavvufa dair olup kısmen manzumdur); Letâǿifü’l-ĥikem; Tercemetü vâlidihî śâĥibi Fâkiheti’l-ħulefâǿ (Brockelmann’ın bu şekilde kaydettiği risâle babasının biyografisini ihtiva eder); el-Burhânü’l-fârıż li-ķavli’l-muǾârıż (müellifin, dönemin Kahire Kadısı İbnü’l-Mağribî el-Gazzî’nin bir meseledeki görüşüne reddiye olarak kaleme aldığı bir risâledir; Âtıf Efendi Ktp., nr. 838).
Müellifin ayrıca Taĥrîru tenķīĥi’l-beyân fî taķrîri tavžîĥi mesâǿili ħâmisi’l-erkân, el-İrşâdü’l-müfîd li-ħâliśi’t-tevĥîd (el-İrşâd fi’l-iǾtiķād), el-Celâliyyetü’l-Ǿužmâ fi’t-tevĥîd ve’l-esnâ, TażarruǾu’l-Ǿabdi’ź-źelîl li-rabbihi’l-mevle’l-celîl, Ravżatü’r-râǿiz fî Ǿilmi’l-ferâǿiż, Müferricü’ş-şidde, Nûniyye fi’t-tevĥîd (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 22-23; Suppl., II, 13; Sezgin, II, 281; DMBİ, IV, 220), el-Minaĥu’l-muǾažžama fî nažmi’l-mesâǿili’l-Muķaddime, Delâǿilü’l-inśâf nažmü mesâǿili ŧarîķati’l-ħilâf, el-Cevherü’l-münađđad fî Ǿilmi’l-Ħalîl bin Aĥmed, Kitâbü’t-TaǾbîr gibi eserleri olduğu kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, V, 97-98; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 641, 645; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, IV, 407-408; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 257-258; Keşfü’ž-žunûn, I, 67, 620, 759, 925; II, 1056, 1405, 1796; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 5; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 640; Brockelmann, GAL, II, 22-23; Suppl., II, 13; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 331; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VI, 219-220; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 453; Sezgin, GAS, II, 281; C. Zeydân, Âdâb, III, 133; İ. Kafesoğlu, “İbn Arabşah”, İA, V/2, s. 701; J. Pedersen, “Ibn ǾArabѕћāh”, EI² (İng.), III, 711-712; Muhammed Hâdî Müezzin Câmî, “İbn ǾArabşâh”, DMBİ, IV, 220-221.
Cengiz Kallek