İBN ALLÂN
(ابن علّان)
Muhammed Alî b. Muhammed Allân b. İbrâhîm el-Bekrî es-Sıddîkī (ö. 1057/1648)
Hadis ve tefsir âlimi, tarihçi.
20 Safer 996’da (20 Ocak 1588) Mekke’de dünyaya geldi. 980 (1572) yılı civarında doğduğu da söylenmiştir. Bekrî ve Sıddîkī nisbeleriyle anılması Hz. Ebû Bekir’in soyundan gelmesiyle ilgili olup Mekke’nin birçok âlim yetiştiren köklü bir ailesine mensubiyetinden dolayı Mekkî nisbesiyle de zikredilmiştir. Muhibbî, onun dördüncü dedesi Abdülmelik b. Ali’yi VIII. (XIV.) yüzyılın müceddidi kabul eder (Ħulâśatü’l-eŝer, IV, 184). Anne tarafından soyu Hasan b. Ali b. Ebû Tâlib’e dayanır. Ömrünü Mekke’de geçiren İbn Allân, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Abdürrahîm b. Hassân el-Hanefî’den nahiv, Abdülmelik el-İsâmî’den belâgat, amcası Ahmed b. İbrâhim’den hadis, fıkıh ve tasavvuf öğrendi. Hasan b. Muhammed ed-Dımaşkī, Mısır muhaddisi diye tanınan Muhammed Hicâzî eş-Şa‘râvî gibi âlimlerden başta Śaĥîĥ-i Buħârî olmak üzere hadis kitaplarını icâzet yoluyla aldı. Hadis rivayet ve dirayet ilmi yanında kıraat, nahiv, belâgat, tasavvuf, tarih, fıkıh ve edebiyata nüfuzu ile de tanındı. On sekiz yaşında ders okutmaya, yirmi dört yaşında fetva vermeye başladı. Kâbe revaklarında verdiği derslerle şöhreti yayıldı. Cava ve Yemen’den gelen talebelerine Śaĥîĥ-i Buħârî okuttu. Muhammed Hasan b. Ali el-Uceymî, Fazl b. Abdullah et-Taberî, Ahmed el-Esedî gibi âlimler onun talebelerinden bazılarıdır. Geçimini kitap istinsahı ve kitap ticaretiyle sağlayan ve döneminin Süyûtî’si olarak anılan İbn Allân 11 Zilhicce 1057’de (7 Ocak 1648) Mekke’de vefat etti ve İbn Hacer el-Mekkî’nin kabri yakınına defnedildi. Ölüm tarihi 1058 olarak da zikredilmiştir.
Eserleri. Kaynaklarda İbn Allân’ın eserlerinin sayısı hakkında farklı bilgiler bulunmaktaysa da Hâlid el-Hâlidî onun doksan bir eserini tesbit etmiştir. A) Tefsir. 1. Żiyâǿü’s-sebîl ilâ meǾâni’t-Tenzîl (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1875/1-2). 2. RefǾu’l-iltibâs bi-beyâni iştirâki meǾâni’l-Fâtiĥati ve sûreti’n-Nâs (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2430, vr. 226-232). 3. RefǾu’l-iştibâh. Neml sûresinin 65. âyetinin i‘rabıyla ilgili olan eserin bir nüshası Medine’de Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de kayıtlıdır (Mecmua, nr. 100).
B) Hadis. 1. Delîlü’l-fâliĥîn li-ŧuruķı Riyâżi’ś-śâliĥîn. Nevevî’nin Riyâżü’ś-śâliĥîn adlı eserinin şerhi olup Mahmûd Hasan Rebî‘ tarafından neşredilmiştir (I-IV, Kahire 1347, 1385/1966, 1971, 1977, 1987; ayrıca bk. RİYÂZÜ’s-SÂLİHÎN). 2. el-Fütûĥâtü’r-rabbâniyye Ǿale’l-Eźkâri’n-Neveviyye. Nevevî’nin el-Eźkâr’ının yedi cilt hacmindeki şerhidir (Kahire 1323, 1348, 1351/1933; Malta 1331; İstanbul 1375/1955). 3. RefǾu’l-ħaśâǿiś Ǿan ŧullâbi’l-ħaśâǿiś. Müellifin Fetĥu’l-ķarîbi’l-mücîb fî nažmi ħaśâǿiśi’l-ĥabîb adlı manzumesinin şerhi olup Süleymaniye (Lâleli, nr. 583; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 209), İstanbul Üniversitesi (nr. 892), Çorum İl Halk (nr. 2087), Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 649) ve Ezher (nr. 716) kütüphanelerinde nüshaları vardır. 4. el-Vechü’ś-śabîĥ fî ħatmi’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inin son hadisinin şerhinden ibarettir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2431, vr. 243-248). 5. Tercümetü’l-Buħârî. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 8995) bulunmakta olup Aħlâķu’l-Buħârî adıyla Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlı olan kitabın da aynı eser olabileceği belirtilmiştir (M. Habîb el-Hîle, s. 329). 6. el-Ķavlü’l-ĥaķ ve’n-naķlü’ś-śarîĥ bi-cevâzi en yüderrise fî cevfi’l-KaǾbe el-ĥadîŝe’ś-śaĥîĥ. Kâbe’nin yanında Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini okutması sebebiyle müellife yöneltilen tenkitlere verilen cevaptan ibaret olup bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’dedir (Mecmû‘, nr. 1645).
C) Akaid. 1. BedîǾu(BedâǿiǾu)’l-meǾânî fî şerĥi Ǿaķīdeti (ķaśîdeti)’ş-Şeybânî. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ile (nr. 2619) Bağdat Hazâinü’l-evkāf’ta (nr. 4811/2) nüshaları mevcuttur. 2. el-Ǿİķdü’l-ferîd fî taĥķīķi’t-tevĥîd. Eserin bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi’ndedir (nr. DCLI). 3. Fetĥu’l-vâĥid vaĥde fî ĥükmi’l-ķāǿil li’l-vücûdi bi’l-viĥde. Bu eserin de bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. CXIX). 4. Ġavśü’l-biĥâri’z-zâħire. Gazzâlî’nin ed-Dürretü’l-fâħire adlı eserinin şerhidir (DİA, X, 32).
D) Ahlâk-Tasavvuf. 1. el-Mevâhibü’l-fetĥiyye Ǿale’ŧ-Ŧarîķati’l-Muĥammediyye. Birgivî’nin eserinin şerhi olup Süleymaniye (Harput, nr. 15; Kılıç Ali Paşa, nr. 602, 603; İsmihan Sultan, nr. 287 [eksik]; Lâleli, nr. 1410; Süleymaniye, nr. 713; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 688; Yozgat, nr. 459, 827; Fâtih, nr. 2691, 2692, 2693; Hacı Mahmud Efendi, nr. 1673), Millet (Feyzullah Efendi, nr. 1251, 1252), Beyazıt Devlet (Bayezid, nr. 1474, 1475, 1476; Veliyyüddin Efendi, nr. 1945, 1946), Âtıf Efendi (nr. 1425) ve Kayseri Râşid Efendi (nr. 168) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 2. et-Telaŧŧuf fi’l-vüśûl ile’t-TaǾarruf. İbn Hacer el-Heytemî’nin et-TaǾarruf fi’l-aśleyn ve’t-taśavvuf adlı eserinin şerhi olup ilk doksan altı sayfası Mekke’de (1330/1912), geri kalan kısmı (s. 97-144) Kahire’de (1354/1936) yayımlanmıştır.
E) Arap Dili. 1. Ĥadâǿiķu’l-elbâb fî Ǿilmi ķavâǾidi’l-iǾrâb. Bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de kayıtlıdır (nr. 100). 2. Fetĥu’l-kerîmi’l-vehhâb fî şerĥi nažmi ķavâǾidi’l-iǾrâb (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8924). 3. el-Muķarreb fî maǾrifeti mâ fi’l-Ķurǿân mine’l-muǾarreb. Bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de (nr. 100) bulunmaktadır. 4. DâǾi’l-felâĥ li-muħbeyâti’l-İķtirâĥ. Süyûtî’nin el-İķtirâĥ fî uśûli Ǿilmi’n-naĥv adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3264, Esad Efendi, nr. 3064; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 1117). 5. Ĥüsnü’l-Ǿibâre fî nažmi risâleti’l-istiǾâre. Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Mecmua, nr. 1296, vr. 54-57). 6. Laŧîfü’r-remz (rumûz) ve’l-işâre ilâ ħabâyâ zevâyâ Ĥüsni’l-Ǿibâre. Bir önceki manzum eserin şerhi olup Süleymaniye (Lâleli, nr. 2998) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 59) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 7. ez-Zehru ve’l-Ǿudde fî şerĥi’l-Bürde. Bûsîrî’nin meşhur kasidesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 144). 8. el-Mineĥu’l-aĥadiyye bi-taķrîbi meǾâni’l-Hemziyye. Yine Bûsîrî’ye ait el-Ķaśîdetü’l-hemziyye’nin şerhi olan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndedir (Bayezid, nr. 3545). 9. en-Nefeĥâtü’l-Ǿanberiyye fî medĥi (mevlidi) ħayri’l-beriyye (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1087). 10. Fetĥu rabbi’l-beriyye bi-taħmîsi’l-ķaśîdeti’l-hemziyye. Bir nüshası Mekke’de Câmiatü Melik Abdilazîz’de kayıtlıdır (nr. 239/8). 11. İtĥâfü (ifâdetü)’l-fâżıl bi’l-fiǾli’l-mebniyyi li-ġayri’l-fâǾil. Meçhul sigasıyla kullanılan fiilleri ihtiva eden ve alfabetik olarak düzenlenen eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Dımaşk 1348/1929; nşr. Yüsrî Abdülganî Abdullah, Beyrut 1987). 12. Taħmîsü ķaśîdeti Ebî Medyen (Kahire 1305).
F) Diğer Eserleri. 1. Mevridü’ś-śafâ fî mevlidi’l-Muśŧafâ. Hz. Peygamber’in doğumuyla ilgili rivayetleri ele alan eserin Süleymaniye (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1143, vr. 46-74) ve Kayseri Râşid Efendi (nr. 364) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır. 2. İtĥâfü ehli’l-İslâm ve’l-îmân bi-beyâni enne’l-Muśŧafâ lâ yaħlû Ǿanhü zamân
(DİA, XVI, 280). 3. eŧ-Ŧayfü’ŧ-ŧâǿif bi-fażli’ŧ-Ŧâǿif (bi-târîħi Vec ve’ŧ-Ŧâǿif). Tâif’in özellikleri, İbn Abbas ve Muhammed b. Hanefiyye’nin menkıbeleri gibi konuları ihtiva etmektedir. Eserin Câmiatü Melik Suûd Kütüphanesi’ndeki nüshasına (nr. 4850) dayanılarak Ebû Abdurrahman b. Akīl ez-Zâhirî ve Yahyâ Mahmûd Saadî tarafından başlatılan neşir çalışmaları halen devam etmektedir (Sâlih Süleyman, IV/4, s. 551-553). 4. Buġyetü’ž-žurefâǿ fî maǾrifeti’r-rudefâǿ. Hz. Peygamber’in terkisine aldığı kırktan fazla sahâbîye dair bir eserdir (Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa Vakfı, nr. 283). 5. el-Minne fî beyâni baǾżı muvâfaķāti’l-Kitâb ve’s-Sünne. Müellifin, daha sonra nâzil olan âyetlerin veya Resûl-i Ekrem’in beyanlarının görüşlerini teyit ettiği sahâbîlere dair Muvâfaķātü cemǾ min aśĥâbihî li-âyât Ķurǿâniyye ve âŝâri’n-nebeviyye (itĥâfü’ŝ-ŝiķāt fi’l-muvâfaķāt) adlı manzum eserine kendisinin yazdığı şerhtir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 86). 6. Ķurretü’l-Ǿayn min ĥadîŝi istemtiǾû min hâźe’l-beyt feķad hüdime merreteyn (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 364). 7. İnbâǿü müǿeyyedi’l-celîl murâd bi-binâǿi beyti’l-vehhâbi’l-cevâd (Feżâǿilü Mekke). 1039 (1630) yılında sel yüzünden Kâbe’nin harap oluşunu ve yeniden inşasını anlatan eser üzerinde Hâlid Hamd el-Hâlidî yüksek lisans çalışması yapmıştır (1407/1987 [Riyad], Câmiatü Melik Suûd). 8. Fetĥu’l-ķadîr fi’l-aǾmâli’l-letî yaĥtâcü ileyhâ men ĥaśale lehû bi’l-mülk Ǿale’l-beyti velâyete’t-taǾmîr (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 364). 9. Tenbîhü źevi’n-nühâ ve’l-ĥicr Ǿalâ feżâǿili aǾmâli’l-ĥicr (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2813). 10. el-ǾAlemü’l-müfred fî fażli’l-Ĥaceri’l-esved. Âtıf Efendi (nr. 2813), Kayseri Râşid Efendi (nr. 364) kütüphanelerinin yanı sıra Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (nr. 3184) ve Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de (nr. 1645) nüshaları mevcuttur. 11. Viśâlü’l-muraķķam fî Dâri’l-Erķam (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2813). 12. en-Nebeǿü’l-Ǿažîm (Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme, nr. 1205). 13. Ķalâǿidü’l-cümân fî nažmi Ǿavâmili Ǿâlimi Cürcân. Bu eserle şerhinin bir nüshası Medine’de el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye’de (nr. 100) bulunmaktadır. 14. Risâle fî sekerâti’l-mevt (Bağdat Dârü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 7071/16). 15. er-Risâletü’n-nâfiǾa (Bağdat Dârü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 2415/3). 16. el-Beyân ve’l-iǾlâm fî tevcîhi farîżati Ǿimâreti’s-sâķıt mine’l-beyti li-sulŧâni’l-İslâm (Medine el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye, nr. 1645/3). 17. Ĥüsnü’n-nebeǿ fî fażli mescidi Ķubâ. Kubâ Mescidi hakkında daha önce Zehrü’r-rubâ adıyla bir eser kaleme alan İbn Allân, bu çalışmasında İbrâhim b. Abdullah el-Vessâbî el-Yemenî’nin Cevâhirü’l-enbâǿ fî fażli mescidi Ķubâ adlı eserini ihtisar etmiştir. Ĥüsnü’n-nebeǿin bir nüshası Hindistan’da Râmpûr Rızâ Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 3630). 18. Şerĥu menseki’n-Nevevî (Fetĥu’l-fettâĥ fî şerĥi’l-Îżâĥ). Nevevî’nin el-Îżâĥ fi’l-menâsik adlı eserinin şerhidir (Câmiatü Melik Suûd Ktp., nr. 1302). 19. Îķādü’l-meśâbîĥ li-meşrûǾiyyeti ittiħâźi’l-meśâbîĥ (Princeton Üniversitesi Ktp., Garrett, nr. 2010). 20. Tuĥfetü źevi’l-idrâk fi’l-menǾ mine’t-tünbâk. Müellif bu eserine Tenbîhü źevi’l-idrâk bi-ĥürmeti tenâvüli’t-tünbâk adıyla bir muhtasar yazmıştır (Keşfü’ž-žunûn, I, 486).
Kaynaklarda İbn Allân’a nisbet edilen diğer bazı eserler de şunlardır: el-Beyân ve nihâyetü’t-tibyân fî târîħi Âli ǾOŝmân, el-Menhelü’l-Ǿaźbü’l-müfred fi’l-fetĥi’l-ǾOŝmânî li-Mıśr ve men vellâ niyâbete źâlike’l-beled, İǾlâmü’l-iħvân bi-taĥrîmi’d-duħân, el-Fetĥu’l-müstecâd li-Baġdâd, en-Nefeĥâtü’l-erîce fî müteǾalliķāti beyti ümmi’l-müǿminîn Ħadîce, Dürerü’l-ķalâǿid fîmâ yeteǾallaķu bi-zemzem ve siķāyeti’l-ǾAbbâs mine’l-fevâǿid (eserleri için ayrıca bk. M. Habîb el-Hîle, s. 316-330).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Allân, Ĥüsnü’l-Ǿibâre, Câmiatü İmam Muhammed b. Suûd Ktp., nr. 1296, vr. 54-57; a.mlf., Ġavśü’l-biĥâri’z-zâħire, Mektebetü Cakarta, nr. 32, vr. 2a; Keşfü’ž-žunûn, I, 6, 306-307, 486; II, 959, 1119, 1287; Ali et-Taberî, el-Ercü’l-miskî fi’t-târîħi’l-Mekkî (haz. Muhammed Sâlih et-Tâsân, doktora tezi, 1975, University of Edinburgh), II, 226; Muhammed b. Ali et-Taberî, İtĥâfü fużalâǿi’z-zamân, Câmiatü Melik Suûd Ktp., nr. 224, II, 100; Muhammed Hasan el-Uceymî, Ħabâye’z-zevâyâ, Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî, Dihlevî, nr. 7, vr. 356-358; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, I, 157; IV, 184-189, 256; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muħtaśar min kitâbi Neşri’n-nevr, Mekke 1292, I, 7, 85; II, 207, 228, 412-416, 447, 464-471; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 283-284; Îżâĥu’l-meknûn, I, 15, 82, 100, 102, 128, 189, 207, 208, 247; II, 169, 170, 248, 575, 594, 605, 647, 663, 665; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 252, 277, 505; Brockelmann, GAL, II, 512-513; Ziriklî, el-AǾlâm, VI, 187; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 54-55; Hâlid el-Hâlidî, Enbâǿü’l-Müeyyedi’l-Celîl Murâd bi-binâǿi beyti’l-vehhâbi’l-cevâd (yüksek lisans tezi, 1986, Câmiatü Melik Suûd), s. 31-56, 58-78; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 314-330; Bender b. Muhammed b. Reşîd el-Hemezânî, el-Menhecü’t-târîħî li-müǿerrihî Mekkete’l-mükerreme fi’l-ķarni’l-ĥâdî Ǿaşer el-hicrî, Riyad 1418/1997, s. 115-146, 521-542; Sâlih b. Süleyman el-Haccî, “eŧ-Ŧayfü’t-tâǿif bi-fażli’ŧ-Ŧâǿif li’bn ǾAllân”, ǾÂlemü’l-kütüb, IV/4, Riyad 1404/1984, s. 551-553; Mehdî Selmâsî, “İbn ǾAllân”, DMBİ, IV, 325-326.
Sâmî es-Sakkår