İBN AKĪLE
(ابن عقيلة)
Cemâlüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Saîd b. Akīle el-Mekkî (ö. 1150/1737)
Hadis, tefsir, kelâm ve tasavvuf âlimi, tarihçi ve Kādirî şeyhi.
Mekke’de doğdu. Tahsil hayatından söz ettiği el-Mevâhibü’l-cezîle adlı eserinden (vr. 74a vd.) 1070 (1660) yılından sonra dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Babası gibi o da Akīle veya İbn Akīle lakabıyla anılmış, bazı kaynaklarda adı Muhammed Akīle veya Muhammed b. Akīle şeklinde zikredilmiştir. Gerek kendisi gerekse biyografisini yazan âlimler, yetişme döneminin çok verimli geçtiğini ve birçok önemli şahsiyetten ders aldığını belirtmektedir. İbn Akīle, Hicazlı âlimler yanında hac vesilesiyle Mekke’ye gelen ilim adamlarından da istifade etme imkânı buldu. Kendilerinden uzun süre okuduğu hocaları arasında Sâlim b. Abdullah el-Basrî, Ahmed b. Muhammed el-Kattân, Uceymî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ, Abdülcelîl b. Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, Ahmed b. Muhammed en-Nahlî, Abdullah b. Sâlim el-Basrî ve İlyâs b. İbrâhim el-Kûrânî gibi kimseler yer almaktadır. Hüseyin b. Tu‘me el-Kādirî, Ali b. Ahmed el-Küzberî ve Abdülhâliķ b. Ebû Bekir el-Mizcâcî gibi âlimler de kendisinden faydalanmıştır (diğer hocaları ve talebeleri için bk. Birışık, s. 26-37).
İbn Akīle ömrünün sonuna doğru gittiği Bağdat, Şam ve Halep’te ders okuttu ve icâzet verdi. Bağdat’ta Hintli sûfî Seyyid Ali b. Abdullah el-Ayderûs’un icâzetiyle Şeyh Kāsım b. Muhammed el-Bağdâdî’nin elinden Kādirî şeyhliği hırkası giydi (1143/1731). Şam’da bulunduğu uzun süre içerisinde Çakmakıye Medresesi’nde hadis ve tasavvuf dersleri verdi. Buradan ayrılırken yerine talebesi Küzberî’yi halife bıraktı. Bazı kaynaklarda yer alan ifadelerden onun Anadolu’ya veya İstanbul’a da gittiği anlaşılmakta, ancak bu konuda açık bilgi bulunmamaktadır. Mekke’de vefat eden İbn Akīle Dârü’l-Akīliyye diye anılan zâviyesine defnedildi. Burası daha sonra Mekke Emîri Abdullah’ın mülkiyetine geçmiştir. Onun 930 (1524) veya 1149’da (1736) öldüğüne dair bilgiler doğru değildir.
Çok yönlü bir âlim olan İbn Akīle tefsir konusunda hacimli eserler vermekle birlikte daha çok hadisçiliğiyle tanınmıştır. Bu alandaki yerini ifade etmek için ondan Hicaz’ın muhaddisi ve hâfız diye söz edilmiş, kaynakların ortaklaşa belirttiğine göre müselsel hadis rivayetinde döneminin önde gelen muhaddislerinden biri olmuş ve İslâm dünyasından pek çok kimse ondan müselsel hadis dinleyip rivayetine dair yazılı icâzet almıştır. Müselsel hadisle ilgili el-Fevâǿidü’l-celîle’nin çok sayıda istinsah edilmesi ve Murtazâ ez-Zebîdî gibi bir âlim tarafından üzerine ta‘likat yazılmış olması İbn Akīle’nin hadis ilmindeki yerini göstermektedir. Zâhid Kevserî Fıķhu ehli’l-ǾIrâķ ve ĥadîŝühüm adlı eserinde İbn Akīle’den övgüyle söz etmiş, onu Hanefî mezhebine mensup büyük muhaddisler ve hâfızlar arasında saymıştır.
Eserleri. Çeşitli ilimlere dair yaklaşık doksan kitap ve risâle kaleme alan (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 463) İbn Akīle’nin bu eserlerinden otuz kadarının günümüze ulaştığı bilinmektedir. A) Tefsir. 1. ez-Ziyâde ve’l-iĥsân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân.
Süyûtî’nin el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’ını tamamlamak için yazılmıştır. Eserde el-İtķān esas alınmakla birlikte ona pek çok yeni bilgi eklenmiş, ulûmü’l-Kur’ân konuları yeniden düzenlenmiş, el-İtķān’da bulunan bazı yerler çıkarılmış ve hatalı görülen noktalar tenkit edilip doğrusu ortaya konulmuştur. Bu düzeltmelerden sonra eser, Süyûtî’nin el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’ı üzerine yetmiş dört yeni bölüm (nevi) ilâvesiyle 154 bölüme ulaşmıştır. Eserin bilinen üç yazmasından Süleymaniye Kütüphanesi’ndekinin (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 5, 6 [954, 955], 295 + 261 varak) müellif nüshası olduğu anlaşılmaktadır. Diğer iki nüsha Süleymaniye (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 105, 294 varak) ve Nevşehir Damad İbrâhim Paşa (nr. 48) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Abdülhamit Birışık, Muhammed b. Akīle ve ez-Ziyâde ve’l-İhsân fî Ulûmi’l-Kur’ân’ı adlı yüksek lisans tezinde İbn Akīle’nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserlerini incelemiş, ayrıca bu eserin ilk yirmi iki bölümünün edisyon kritiğini yapmıştır (bk. bibl.). Eser üzerinde Muhammed Safâ Şeyh İbrâhim Hakkı (nev‘: 1-45), Fehd b. Ali el-Andes (nev‘: 46-90), İbrâhim b. Muhammed el-Mahmûd (nev‘: 91-119) ve Muslih b. Abdülkerîm es-Sâmidî de (nev‘: 120-143) Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de birer yüksek lisans tezi hazırlayarak büyük bölümünü tahkik etmişlerdir (Delîlü’r-resâǿili’l-câmiǾiyye, s. 272). 2. el-Cevherü’l-manžûm fi’t-tefsîr bi’l-merfûǾ min kelâmi Seyyidi’l-mürselîn ve’l-maĥkûm. İbn Akīle, beş büyük ciltten oluşan bu tefsirini ez-Ziyâde ve’l-iĥsân’dan sonra 1140 (1728) yılında tamamlamıştır (ez-Ziyâde, vr. 239b). Eserde sadece merfû hadisler kullanılmış, kıraat farkları da ayrı bir başlık altında gösterilmiştir. el-Cevherü’l-manžûm’un İstanbul (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 58, 59, 60, 61, 62; Hekimoğlu Ali Paşa ve Camii, nr. 19 [967]) ve Milano Biblioteca Ambrosiana’da (nr. 139) nüshaları vardır. 3. es-Sırrü’l-esrâ fî maǾnâ sübĥânelleźî esrâ. İsrâ sûresinin ilk âyetinin tefsiri olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Fihristü’l-kütübi’l-ǾArabiyye, VII, 591). 4. Ĥizbü’s-sırri’l-maśûn el-müstenbaŧ mine’l-kitâbi’l-meknûn. Havâssü’l-Kur’ân’a dair olan risâlenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde olup (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2067/8) MecmûǾatü’l-aĥźâb içerisinde basılmıştır (İstanbul 1298, 1311, s. 315-320).
B) Hadis. 1. el-Fevâǿidü’l-celîle fî müselselâti Muĥammed b. Aĥmed ǾAķīle. Hicaz, Yemen ve Suriye bölgelerinde yaygın olan kırk beş müselsel hadisi ihtiva eden eseri Abdülhay el-Kettânî, 1905’te Abdülcelîl b. Abdüsselâm Berrâde’den Mekke’de tek mecliste semâ yoluyla rivayet ettiğini söylemektedir (Fihrisü’l-fehâris, II, 921-922). Eserin Süleymaniye Kütüphanesi (Hacı Mahmud Efendi, nr. 638, 682; Âşir Efendi, nr. 68), İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı (Belediye, nr. 437), Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 738) ve Tire İlçe Halk (Necip Paşa Vakfı, nr. 119) kütüphaneleriyle el-Hizânetü’t-Teymûriyye (Hadis, nr. 99), İskenderiye el-Mektebetü’l-belediyye (Hadis, nr. 3 [39]), Mektebetü’l-Ezher (Mustalah, nr. 364), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Tal‘at, nr. 155, 197; Halim, nr. 5; Mecâmi‘, nr. 690), Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme (nr. 82), Berlin Königlichen Bibliothek (nr. 1614, 1615), Riyad Üniversitesi (nr. 707/1) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 774) kütüphanelerinde, ayrıca Ziriklî’nin özel kitaplığında (el-AǾlâm, VI, 13) nüshaları bulunmaktadır. Murtazâ ez-Zebîdî’nin el-Fevâǿid üzerine et-TaǾlîķātü’l-celîle Ǿalâ Müselselâti İbn ǾAķīle adlı bir müstahreci vardır (Princeton University Library, Garrett, nr. 775). Muhammed Âbid es-Sindî’nin müselselâtla ilgili eseri Haśrü’ş-şârid min (fî) esânîdi Muĥammed ǾÂbid’de el-Fevâǿid’in tesiri görülmektedir (Abdülhay el-Kettânî, I, 513; II, 662). 2. el-Mevâhibü’l-cezîle fî merviyyâti Muĥammed b. Aĥmed ǾAķīle. Müellif bu eserinde hocalarından, onlardan okuduğu eserlerden ve tahsil hayatından bahsetmektedir. 1135 (1723) yılında tamamlanan eserin Süleymaniye Kütüphanesi (Âşir Efendi, nr. 65/2), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ile (Hidîviyye, Mecâmi‘ Mustalah, nr. 6, 7; Mecâmi‘, nr. 104, Mecâmi‘ Tal‘at, nr. 933), Rabat’ta (M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, s. 395) ve Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde (Garrett, nr. 77) nüshaları vardır (tanıtımı için bk. Abdülhay el-Kettânî, II, 607-608). 3. Ŝebetün śaġīr. İbn Akīle’nin hangi hocalardan hangi senedlerle hadis aldığını gösteren bu kitabın Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Garrett, nr. 78). Eserin Ali b. Ahmed es-Saîdî tarafından Muħtaśaru Ŝebeti İbn ǾAķīle adıyla yapılan ihtisarının ise Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 9027) ve Abdülhay el-Kettânî’nin özel kütüphanesinde (Fihrisü’l-fehâris, II, 584) birer nüshası bulunmaktadır. 4. Sened. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası vardır (Fihristü’l-kütübi’l-ǾArabiyye, VII, 590). 5. İcâze. İbn Akīle’nin Şeyh İsmâil el-Aclûnî ve Ömer b. Muhammed el-Antâbî’ye verdiği icâzetlerin Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ile (Mecâmi‘, nr. 104; Teymûr, nr. 97) Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 3672) nüshaları mevcuttur (M. Habîb el-Hîle, s. 394). 6. Muħtaśar fi’l-ĥadîŝ. Yedi varaklık bir risâle olup Tire İlçe Halk Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Necip Paşa Vakfı, nr. 119).
C) Tarih ve Siyer. 1. Nüsħatü’l-vücûd fi’l-aħbâri Ǿan ĥâli’l-mevcûd. Peygamberler, halifeler, krallar ve padişahlarla meşhur âlimlerden ve kıyamet alâmetlerinden bahseden eserin Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme (Tarih, nr. 82) ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Hidîviyye, nr. 167/5) birer nüshası kayıtlıdır. Bazı kaynaklarda Lisânü’z-zamân fî aħbâri Seyyidi’l-Ǿurbân ve aħbâri ümmetihî mine’l-ins ve’l-cân adıyla İbn Akīle’ye nisbet edilen eserin Nüsħatü’l-vücûd ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır. 2. ǾUnvânü’s-saǾâde fîmâ ħâśśa (ħuśśa) bihi’n-nebiyyü mine’l-kerâmât ve’l-feżâǿil ķable’l-vilâde. Eserde Hz. Peygamber’in nübüvvet öncesi hayatı anlatılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 66; Şehid Ali Paşa, nr. 512). 3. Risâle fî mevlidi’n-nebî (Mevlid). Süleymaniye (Sâliha Hatun, nr. 111) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 4559) kütüphanelerinde birer nüshası vardır.
D) Tasavvuf ve Ahlâk. 1. Ǿİķdü’l-cevâhir fî selâsili’l-ekâbir. On sekiz tarikatla bunların kollarının tanıtıldığı, silsilelerinin ortaya konulduğu eserin İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda (Osman Ergin, nr. 1129), Tire İlçe Halk (Necip Paşa Vakfı, nr. 119), Brill (GAL Suppl., II, 522) ve Princeton Üniversitesi (Garrett, nr. 76) kütüphanelerinde, Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Teymûr, nr. 53), Biblioteca Vaticana’da (nr. 1454/4), ayrıca Abdülhay el-Kettânî’nin özel kütüphanesinde (Fihrisü’l-fehâris, II, 865) nüshaları bulunmaktadır. Ǿİķdü’l-cevâhir sonraki müellifler tarafından tarikat silsilelerinde kaynak olarak kullanılmıştır (Ahlwardt, III, 221; VI, 152). 2. Hediyyetü’l-ħallâķ ile’ś-śûfiyyeti fî sâǿiri’l-âfâķ. Altı bölüm halinde tasavvufun ana ilkelerinin ele alındığı risâlenin bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (Garrett, nr. 2867). 3. el-Esrârü’l-maŧviyye fi’l-esmâǿi’s-Sühreverdiyye (Mektebetü’l-Ezher, nr. 335/6; ayrıca bk. DMBİ, IV, 323). 4. Keŝîbü’l-envâr fî źikrillâhi’l-Ǿazîzi’l-cebbâr. 1136 (1724) yılında telif edilen bir dua kitabı olup
Nuruosmaniye (nr. 1864) ve Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 200) kütüphanelerinde birer nüshası mevcuttur. 5. Fıķhü’l-ķulûb ve miǾrâcü’l-ġuyûb. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nüshası vardır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 522; DMBİ, IV, 323). 6. Ķurretü’l-Ǿayn fî beyâni virdi’l-ħamîsi ve’l-iŝneyn (Princeton University Library, Garrett, nr. 2867). 7. Risâle fî edǾiyeti’l-ĥac (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmi‘, nr. 10; Fihristü’l-kütübi’l-ǾArabiyye, VII, 591). 8. Nefeĥâtü’z-zekiyye fi’ś-śalâti Ǿalâ ħayri’l-beriyye (Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 1323).
E) Kelâm ve Akaid. 1. el-Manŧıķu’l-fehvânî ve’l-meşhedü’r-rûĥânî fi’l-meǾâdi’l-insânî. Hayat, ölüm, ruh, âlemin son bulması, cennet, cehennem ve nefhanın keyfiyeti gibi konuların ele alındığı eser Cemâleddin el-Kāsımî tarafından yirmi iki risâle ile birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1328). 2. Ĥaķīķatü’l-beyân fî cevâbi’s-sâǿil Ǿani’d-delîli ve’d-dâl. Bir nüshası Bağdat’taki Dârü’l-evkāfi’l-âmme’dedir (nr. 3371/4; bk. Muhammed Es‘ad Tales, s. 289). 3. Keşfü’l-işkâl fî mesǿeleti’l-efǾâl. Eserde Mu‘tezile’nin insan fiillerinin yaratılması konusundaki görüşlerine cevap verilmiştir (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 463). 4. Feyżü’l-mennân fî maǾnâ leyse fi’l-imkân ebdeǾu mimmâ kân. Allah’ın yarattıklarından daha güzelini yaratmasının mümkün olmadığına dair bir risâledir. Muhammed Habîb el-Hîle, İbn Akīle’nin Mektebetü Mekketi’l-Mükerreme’de (Tevhîd, nr. 53) kader hakkında bir risâlesi olduğunu söylüyorsa da (et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, s. 394) bununla son iki eserden birini mi yoksa başka bir eseri mi kastettiği anlaşılmamaktadır.
İbn Akīle’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ǾArûsü’l-efrâh fî şerĥi maǾnâ ĥadîŝi’l-ervâĥ, Refǿü’ź-źikr fî fażli’ź-źikr; Keşfü’l-hûbe fî meǾâni’n-nevbe; el-Ķavlü’n-nefîs fi’l-cevâb Ǿan esǿileti İblîs; Risâle teteǾallaķu bi-beyǾi’l-Ǿidde ve’l-emâne ve’l-iķāle (bk. Abdülhay el-Kettânî, II, 607; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 463). Ayrıca müellifin Şam, Anadolu ve Irak’a yaptığı yolculukları anlatan bir seyahatnâmesi bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Akīle, el-Fevâǿidü’l-celîle fî müselselâti Muĥammed b. Aĥmed ǾAķīle, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 68, vr. 50b; a.mlf., el-Mevâhibü’l-cezîle fî merviyyâti Muĥammed b. Aĥmed ǾAķīle, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 65/2, vr. 8a-9a, 74a vd.; a.mlf., ez-Ziyâde ve’l-iĥsân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 6, vr. 239b; Tâcü’l-Ǿarûs, “Ǿaķl” md.; Murâdî, Silkü’d-dürer, II, 26-30, 52-55, 219, 304; III, 85, 88, 205, 206, 219, 233; IV, 30-31, 50; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr (Bulak), I, 261-288; II, 35, 94; IV, 260; Ahlwardt, Verzeichnis, II, 271; III, 221; VI, 152; Fihristü’l-kütübi’l-ǾArabiyyeti’l-maĥfûža bi’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, Kahire 1308/1891, VII, 590-591; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 323; Îżâĥu’l-meknûn, I, 32; II, 9, 106, 726; G. Levi Della Vida, Elenco dei manoscritti arabi islamici della biblioteca Vaticana, Rome 1935, nr. 1454/4; Brockelmann, GAL, II, 506; Suppl., II, 522; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367-69/1948-50, II, 307; III, 210; Fihrisü [Kütübi]’l-mevcûde bi’l-Mektebeti’l-Ezheriyye: el-muśŧalaĥ ve Ǿulûmü’l-ĥadîŝ, Kahire 1952, Hadis, nr. 335/6, Mustalah, nr. 364; Muhammed Es‘ad Tales, el-Keşşâf Ǿan maħŧûŧâti ħazâǿini kütübi’l-evķāf, Bağdad 1372/1953, nr. 3371/4; Muhammed Hasan Bikāî, Kitâbnâme-i Büzürg: Ķurǿân-ı Kerîm, Tahran 1374 hş./1995, I, 160; Fuâd Seyyid, Dârü’l-kütübi’l-Mıśriyye, Fihrisü’l-maħŧûŧât I: Muśŧalaĥu’l-ĥadîŝ, Kahire 1375/1956, s. 94, 259, 272, 292, 310-311; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 264; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 98, 485, 513; II, 572, 584, 607-608, 662, 737, 738, 863, 865, 921-922, 976, 998, 1009-1010; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 13; M. Zâhid el-Kevserî, Fıķhu ehli’l-ǾIrâķ ve ĥadîŝühüm (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1390/1970, s. 75; Elbânî, Maħŧûŧât, nr. 3672, 9027; O. Löfgren - R. Traini, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioteca Ambrosiana, Vicenza 1975-81, nr. 135; R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton University Library, Princeton-New Jersey 1977, nr. 76, 77, 78, 774, 775, 1956, 2867, 4559; Abdurrahman b. Süleyman el-Ehdel, en-Nefesü’l-Yemânî ve’r-rûĥu’r-reyĥânî fî icâzeti’l-ķuđâti beni’ş-Şevkânî (nşr. Merkezü’d-Dirâsât ve’l-ebhâsi’l-Yemeniyye), San‘a 1979, s. 20-21, 273, ayrıca bk. tür.yer.; Fihrisü maħŧûŧâti CâmiǾati’r-Riyâđ: el-ĥadîŝ ve Ǿulûmüh, Riyad 1980, nr. 707/1; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, II, 487; Ali Şevvâh İshak, MuǾcemü muśannefâti’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 176; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr (nşr. M. Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 35, 292, 462-464; Abdülhamit Birışık, Muhammed b. Akīle ve ez-Ziyâde ve’l-İhsân fî Ulûmi’l-Kur’ân’ı (yüksek lisans tezi, 1990, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 2-61; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 124; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, London 1994, s. 393-396; a.mlf., Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti Mekkete’l-Mükerreme: Târîħ, London 1414/1994, s. 69-70; Zeyd b. Abdülmuhsin Âl-i Hüseyin, Delîlü’r-resâǿili’l-câmiǾiyye fi’l-memleketi’l-ǾArabiyyeti’s-SuǾûdiyye, Riyad 1415/1994, s. 272; Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî, “İbn ǾAķīle”, DMBİ, IV, 323.
Abdülhamit Birışık