İBN ACÎBE

(ابن عجيبة)

Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî el-Hasenî eş-Şâzelî (ö. 1224/1809)

Faslı âlim, müfessir, Şâzelî-Derkāvî şeyhi.

1161’de (1748) Tanca ile Tıtvân arasında bulunan Hamîs köyünde doğdu. Ailesi bu bölgenin şeriflerindendir. el-Fehrese adlı otobiyografik eserinde Hz. Hasan soyundan geldiğini söyleyen ve şeceresini kaydeden İbn Acîbe öğrenimine Hamîs’te başladı. Kasrülkebîr’de Muhammed es-Sûsî es-Simlâlî’den bir süre ders aldıktan sonra Tıtvân’a gitti. Buradaki âlimlerden fıkıh, kelâm, tefsir ve edebiyat dersleri aldı. Muhammed el-Cenevî Tıtvân’a gelince onun derslerine devam ederek fıkıh ve hadis bilgisini ilerletti. Tasavvufla da onun aracılığıyla tanıştı (el-Fehrese, s. 29-32). Cenevî’nin vefatından sonra 1200 (1786) yılında Fas’a gitti. Muhammed et-Tâvüdî İbn Sûde’nin derslerini takip edip icâzet aldı. Fas’taki diğer âlimlerden de faydalanan İbn Acîbe daha sonra Tıtvân’a dönerek dinî ilimleri okutmaya başladı. 1209’da (1794) Derkāvî-Şâzelî şeyhi Sîdî Muhammed el-Bûzîdî ile tanıştı. Daha önce Muhammed Cenevî’nin etkisiyle tasavvufa ilgi duyarak Kuzey Afrikalı Şâzelî şeyhi İbn Atâullah el-İskenderî’nin el-Ĥikemü’l-ǾAŧâǿiyye’sini okudu. Bûzîdî’ye intisap edip seyrü sülûkünü tamamladıktan sonra kurduğu zâviyede irşad faaliyetlerine başladı. Bir ara bid‘atçılıkla suçlanarak müridleriyle birlikte hapsedilmesi mensuplarının daha da artmasına sebep oldu. Bölgede kurduğu zâviyelerin sayısını arttırarak bir yandan irşad faaliyetini yaygınlaştırırken bir yandan da tasavvufa dair eserler kaleme aldı. 7 Şevval 1224’te (15 Kasım 1809) Tıtvân yakınındaki Gamâre’de vebadan öldü. Mezarı Derkāviyye mensupları tarafından her yıl 14 Eylül’de ziyaret edilmekte ve anma törenleri yapılmaktadır.

Derkāviyye’nin pîri Mevlây el-Arabî ed-Derkāvî’ye (ö. 1239/1823) büyük bir saygı duyan İbn Acîbe eserlerinde genellikle onun fikirlerini nakletmiştir. Tarikata intisap etmeden önce dinî ilimler sahasındaki bilgisini derinleştirmesi yanında tasavvufî hayata girdikten sonra da dinin zâhirî hükümlerine bağlı kalmaya önem vermiş, eserlerinde bâtın ilmi olan tasavvufun hakikatine zâhir ilimleriyle ulaşılacağını vurgulamıştır. Ona göre ilmin meyvesi ameldir. Amelin neticesi hal, halinki zevk, zevkinki şürbdür; şürbü sekr, sekri de sahv takip eder. Sahvdan sonra kemal ve vuslata ulaşılır. Hadiste geçen İslâm, iman ve ihsan kavramları (Buhârî, “Îmân”, 37, “Tefsîr”, 31/2; Müslim, “Îmân”, 1) sırasıyla şeriat, tarikat ve hakikate tekabül etmektedir. İbn Acîbe eserlerinde Kuşeyrî, Gazzâlî ve Şehâbeddin es-Sühreverdî gibi mutasavvıfların kitaplarından alıntılar yapmakla beraber daha çok vahdet-i vücûd üzerinde durmuştur.

Eserleri. el-Fehrese adlı eserinde otuz sekiz kitabının adını zikreden (s. 38-40) İbn Acîbe’nin bu listede yer almayan başka eserleri de vardır. Basılan eserleri


şunlardır: 1. el-Fehrese. Müellif bu eserde ailesi, soyu, yetişme tarzı, öğrenimi ve irşad faaliyetleri hakkında bilgi vermiştir. Eser ayrıca müellifin yaşadığı dönemdeki ilmî ve tasavvufî hayat hakkında da bilgi ihtiva etmektedir. Jean Lovis Michon’un Fransızca’ya çevirdiği eser (bk. bibl.) Abdülhamîd Sâlih Hamdûn tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1410/1990). 2. Îķāžü’l-himem fî şerĥi’l-Ĥikem. İbn Atâullah el-İskenderî’nin meşhur eserinin şerhidir (Kahire 1331, 1381/1961, 1392/1972). İbn Acîbe, şeyhi Bûzîdî’nin isteği üzerine kaleme aldığı bu eserde geniş ölçüde Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî, Şeyh Zerrûk, Mevlây el-Arabî, Bûzîdî gibi Şâzelî mutasavvıfların görüşlerine yer vermiştir. 3. el-Fütûĥâtü’l-ilâhiyye fî şerĥi’l-Mebâĥiŝi’l-aśliyye. Kuzey Afrikalı sûfî İbn Bennâ es-Sarakustî’ye ait tasavvufî bir manzumenin şerhi olup bir mukaddime ve beş bölümden meydana gelir. Hayli hacimli olan eserde tasavvufun hemen bütün meseleleri güzel bir üslûpla anlatılmıştır. Müellifin, şeyhi Bûzîdî’nin isteği üzerine kaleme aldığı eser Abdurrahman Hasan Mahmûd tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1983). 4. MiǾrâcü’t-teşevvüf ilâ ĥaķāǿiķi’t-taśavvuf. Tasavvuf terimlerine dair olup 1937’de Şam’da basılmıştır. J. L. Michon eseri İbn Acîbe üzerine hazırladığı doktora tezinde Fransızca’ya çevirmiştir (bk. bibl.). Muhammed b. Ahmed el-Hâşimî de TaǾlîķ Ǿalâ MiǾrâci’t-teşevvüf adlı bir çalışma yapmıştır (Dımaşk 1937). 5. el-Baĥrü’l-medîd fî tefsîri’l-Ķurǿâni’l-mecîd. Dört ciltten meydana gelen eserin iki cildi basılmıştır (Kahire 1375, 1376). 6. el-Fütûĥâtü’l-ķudsiyye fî şerĥi’l-Muķaddimeti’l-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm’un gramer kitabının şerhidir (İstanbul 1315). Kuşeyrî’nin Naĥvü’l-ķulûb’una benzeyen eserde gramer kurallarının dil yönünden açıklanmasının yanında bunlara tasavvufî yorumlar da getirilmiştir.

Bûsîrî’nin “Bürde” ve “Hamziyye” kasidelerine, Zerrûk’un el-Važîfe’sine, Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin el-Ĥizbü’l-kebîr’ine, İbnü’n-Nahvî’nin el-Münferice’sine, Cezerî’nin, Ĥıśnü’l-ĥaśîn’ine, Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muħtaśar’ına, İbn Fâriz’in Ħamriyye’sine şerhler yazan İbn Acîbe’nin diğer bazı eserleri şunlardır: Ezhârü’l-bustân fî ŧabaķāti’l-aǾyân, Dîvân, Kitâb fi’l-ķażâǿ ve’l-ķader, Şerĥu ebyâtı İbni’l-ǾArabî, Kitâb fî źemmi’l-ġıybe ve’l-medĥi’l-Ǿuzle ve’s-śamt, Tebśıratü’d-Derķāviyye, Kitâbü’l-Mevedde.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Acîbe, el-Fehrese (nşr. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), Kahire 1410/1990, s. 1-87; Buhârî, “Îmân”, 37, “Tefsîr”, 31/2; Müslim, “Îmân”, 1; Muhammed Zâfir el-Ezherî, el-Yevâķītü’ŝ-ŝemîne, Kahire 1325/1908, s. 70; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, Fas 1346, II, 228; Serkîs, MuǾcem, I, 169-170; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 400; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 234; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 163; Muhammed Dâvûd, Târîħu Tıŧvân, Tıtvân 1962, III, 206-224; VI, 213-258; J. S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 112; J. L. Michon, Le soufi marocain Aĥmad Ibn ǾAjība et son MiǾraj. Glossaire de la mystique musulmane, Paris 1973; a.mlf., “L’autobiographie (Fahrasa) du soufı marocain Aĥmad Ibn ǾAjība” (1747-1809), Arabica, XV, Leiden 1968, s. 225-269; a.mlf., “Deux traités sur l’unité de l’existence du soufi marocain Ibn ǾAjiba”, Études traditionneles, sy. 80 (1979), s. 163-173; sy. 81 (1980), s. 18-32; a.mlf., “Ibn ǾAғјība”, EI² (İng.), III, 696-697; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 77; Bustânî, DM, III, 358; Fethullah Müctebâî, “İbn ǾAcîbe”, DMBİ, V, 213-215.

Mustafa Kara