HUZÂÎ, Ali b. Muhammed
(علي بن محمد الخزاعي)
Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Ahmed el-Huzâî et-Tilimsânî (ö. 789/1387)
Tarihçi, edip ve şair.
710 (1310) yılında Tilimsân’da doğdu. Huzâa kabilesine mensuptur. “Zü’l-vezâreteyn” lakabıyla anılan babası Muhammed Endülüs’ten Kuzey Afrika’ya göç ederek Tilimsân’a yerleşmiş, burada kâtiplik, kumandanlık ve vezirlik yapmıştır. İbn Merzûk el-Hatîb et-Tilimsânî ve İbnü’l-Hâc el-Billifîkī’den ders alan Huzâî, özellikle Arap dili ve edebiyatında derinleşmekle birlikte hadis ve fıkıh alanında da bilgi sahibiydi. Talebeleri arasında en tanınmışı, kendisinden Taħrîcü’d-delâlât’ın bir kısmını dinleyen ve tamamını “münâvele” yoluyla rivayet için icâzet alan Yahyâ b. Ahmed es-Serrâc el-Fâsî’dir. Abdülvâdîler Devleti’nde kâtiplik yapan Huzâî, Merînîler Hükümdarı Ebû Sâlim el-Müstaîn-Billâh’ın da (1359-1361) alâme (mühür, tuğra) kâtibiydi. 5 Zilkade 789 (17 Kasım 1387) tarihinde Fas’ta vefat etti ve muhtemelen Fas’a uğrayan yabancı âlimlerin defnedildiği Matrahulcille’de toprağa verildi.
Sultan Ebû Fâris el-Merînî’nin attan düşmesi münasebetiyle yazdığı bir şiiri zamanımıza ulaşan (İbnü’l-Kādî, Ceźvetü’l-iķtibâs, II, 490; Abdülhay el-Kettânî, I, 37-38) Huzâî, ölümünden üç yıl önce kaleme aldığı ve Merînîler Hükümdarı Ebû İnân el-Merînî’nin oğlu Ebû Fâris el-Mütevekkil-Alellah’a ithaf ettiği Taħrîcü’d-delâlâti’s-semǾiyye Ǿalâ mâ kâne fî Ǿahdi Resûlillâh mine’l-ĥiref ve’ś-śanâǿiǾ ve’l-Ǿamâlâti’ş-şerǾiyye adlı eseriyle tanınmıştır. Huzâî, bazı kimselerin devletin çeşitli kademelerinde görev yapanları bid‘at ehli ve aşağı bir işte çalışan insanlar olarak nitelediklerini, bundan dolayı kendisinin Hz. Peygamber zamanında mevcut resmî görev, sanat ve mesleklerle ilgili olarak bu eseri yazdığını söyler. Hulefâ-yi Râşidîn dönemine ait bilgilerin de yer aldığı eser on bölüme (cüz) ayrılmış ve 156 görev, meslek ve sanat hakkında bilgi verilmiştir. Eser Resûl-i Ekrem’in idarî, askerî, adlî ve iktisadî alandaki düzenlemeleri, Asr-ı saâdet’teki sosyal hayat ve kurumlar hakkında toplu bilgi vermesi bakımından büyük öneme sahiptir.
Taħrîcü’d-delâlât’ın başlıca kaynağı İbn Abdülberr’in el-İstîǾâb’ı olup eserin hemen hemen yarısı bundan alınan bilgilere dayanır. Müellif eserin sonunda faydalandığı 166 kitabın adını kaydetmekle birlikte nâşir İhsan Abbas’ın düzenlediği listede bu sayı 210’a ulaşmıştır. Kendi alanında ilk müstakil eser olan Taħrîcü’d-delâlâti’s-semǾiyye asırlar sonra Faslı âlim Muhammed Abdülhay el-Kettânî’nin dikkatini çekmiş, Kettânî bazı ayrıntıları çıkarıp yeni bazı konuları eklemek suretiyle et-Terâtîbü’l-idâriyye (I-II, Rabat 1346-1347; Beyrut 1416/1996) adlı eserini kaleme almıştır. Bu eser, Ahmet Özel tarafından Huzâî ve Kettânî’nin faydalandıkları kaynaklar tesbit edilmek suretiyle bir nevi tenkitli neşri yapılarak Türkçe’ye tercüme edilmiştir (I-III, İstanbul 1990-1993).
Önce Tunus’ta basılan, daha sonra Ahmed Ebû Selâme tarafından bir yazma nüshası esas alınarak neşredilen Taħrîcü’d-delâlâti’s-semǾiyye’yi (Kahire 1401/1981) son olarak İhsan Abbas üç nüshaya dayanarak yayımlamıştır (Beyrut 1405/1985, 1993). Bu nüshalardan en eskisi 876 (1471) tarihli olup Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Şehid Ali Paşa, nr. 1853) 826 (1423) tarihli yazma nâşirler tarafından görülmemiştir. Kettânî, eserinin
telifinde esas aldığı nüshada (Tunus, Zeytûne Ktp., nr. 7572) eksik olan onuncu bölümün yerine Hz. Peygamber zamanındaki ilmî ve içtimaî hayatla ilgili yeni bir bölüm eklediğinden Mustafa Fayda, Şehid Ali Paşa nüshasını esas alarak eserin onuncu bölümünü ayrıca yayımlamıştır (bk. bibl.). Rifâa et-Tahtâvî Nihâyetü’l-îcâz fî sîreti sâkini’l-Ĥicâz adlı kitabında Taħrîcü’d-delâlâti’s-semǾiyye’nin bir özetini vermiş (Kahire 1291, s. 305-531), Ahmed Mübârek el-Bağdâdî eseri Muħtaśaru Taħrîci’d-delâlâti’s-semǾiyye adıyla özetlemiştir (Küveyt 1410/1990).
BİBLİYOGRAFYA:
Huzâî, Taħrîcü’d-delâlâti’s-semǾiyye (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 7-17; İbnü’l-Ahmer, MüstevdaǾu’l-Ǿalâme (nşr. M. Türkî et-Tûnisî - M. b. Tâvît et-Tancî), Tıtvân 1384/1964, s. 62-64; a.mlf., Neŝîrü’l-cümân (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Beyrut 1407/1987, s. 249; İbn Haldûn, et-TaǾrîf b’İbn Ħaldûn (nşr. M. b. Tâvît et-Tancî), Kahire 1951, s. 43; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, III, 247-248; a.mlf., Ceźvetü’l-iķtibâs, Rabat 1974, II, 488-490; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 238; Brockelmann, GAL Suppl., III, 1276-1277; Îżâĥu’l-meknûn, I, 269; Abdurrahman b. Muhammed el-Cilâlî, Târîħu’l-Cezâǿiri’l-Ǿâm, Beyrut 1400/1980, II, 130-131; Âdil Nüveyhiz, MuǾcemü aǾlâmi’l-Cezâǿir, Beyrut 1400/1980, s. 132-133; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 6-7; Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), I, XX-XXII, 35-54; Ahmed Mübârek el-Bağdâdî, Muħtaśaru Taħrîci’d-delâlâti’s-semǾiyye, Küveyt 1410/1990; Mustafa Fayda, “el-Huzâi’nin Tahrîc’inin Neşredilmeyen Son Bölümü”, AÜİFD, XX (1975), s. 173-198; G. C. Annavati, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1981 à 1984”, MIDEO, XVII (1986), s. 217-218.
Ahmet Özel